1&ifjos'k
gekj tueHk¡qab] vksds {ks= dsj cksyh&ckuh vkS laLd`fr dsj vk¡f[ku ns[ks] Hkksxs] lqus ifjosl dsj mdsjk js[kkfp=] iVy ij izLrqr djS dsj iz;kl db jgsu gSA dky jgk tc Hkkjr ¼bfUM;k½ fczfV”k bEik;j dsj mifuosl] gekj nsl] eqDr gks; ds vafre iz;kl rss tw>r jgkA dkfct jgsa vfoHkkftr ns”k ds pkyhl izfrlr {ks= ek 730 nslh jktk] uckc] tehnkj vkS bykdsnkjA bufgu esa rss lsUVªy bfUM;k ,tsUlh ek 13000 oxZ ehy {ks= dsj jgk gekj jhok jkT;A tsds ,sfrgkfld xk¡o jk;iqj dpZqfy;ku ek ge tue fygsuA jkT; fuekZ.k ds lfn;u ifgys bZLoh ds nleh lnh ek jhe¡k uke ds {ks= dsj ctwn mtkxj Hkk jgkA xkeu ek rks vcgw¡ jhek¡ uke pyu ek gSA tsdj cksyh&ckuh] ^fje¡gh*] v/kZekx/kh viHkzal ls fodflr] vBeh lnh rss izpfyr gSA vksubleh lnh ds vfUre dky ek fx;lZu lkgc Hkkjr nsl ds Hkk’ku dsj losZ{k.k fdfguA mudj jiV ^fyafXofLVd losZ vkQ bf.M;k*] nleh lnh ds lq:vkrh fnuu ek Nfi ds vkbZA rc rd jhek¡ {ks=] cq¡nsy[kaM ds ns[kk&fl[kh dgkoS ykx jgk c?ksy[k.MA ;sgh rss fxvlZu lkgc ^fje¡gh* dk cq¡nsyh ds ukbZa] ^c?ksyh* uke nS fnfgu] tmu py MxjhA b;k cksyh dsj vkiu O;kdj.k gSA rkyC; ^”k* dsj iz;kskx ;sek ugha gks;A ew)ZU; ^’k*] mPpfjr gksr gS ^[k*A bgk¡¡ rd fd iqjku vfHkys[ku ek bckjr gksr jgh%&^[kq’kh ¼[kqlh½] fy’kkmc ¼ fy[kkmc½] f’aaaka?k ¼flag½A nwlj ckr ;sek ^o* gks; tkr gS dcg¡w ^c* dcgw¡ ^e*A tbls ohj&chj] Hkxoku&HkxekuA ,d ckr vmj] mvk b; fd c?ksyh vius tqcku ds lgwfy;r [kkfrj vkus Hk’kk dsj lCn vius cksyh ds ifjcsl ek xf<+ ysfr gSA [kkl rmj ls ukeA iS vc gks; jgh gS ifjekftZrA
e/;tqxhu ijaijk fuckgr bgk¡¡ ds jktiwr vius uke ds ifgys inoh egkjktdqekj fy[kck djr jgsaA ^ik;ykxh* fdgs rss ckEgu nsmrk ^egkjktdqekj fpajtho* dfg ds vkfljckn nsck djr jgsaA Qsj vk; xk cnyko] fd uke ds ifgys fj;klr ds c?ksy jktiwr& yky] ifjgkj& dq¡vj] dZpqyh& ljnkj] xgjckj& ckcw vkS lsaxj& Bkdqj dgkcS vkS fy[Sk ykxsaA bZa inch lacks?ku vl ?kyk; iz;qDr gks; ykxh jghaA mgS tbls czkg~e.k if.Mr] dk;LFk ckcw vkS eqUlhA if.Mr ckyh ijaijk tckgjyky usg: rd cjdjkj jgh] vVyfcgkjh th ugha viukbuA
fcleh lnh ds izUnzgosa cfj’k gekj] cCck egjktdqekj deyukHk flag LoxZ fl/kkjsaA rc fifrvkmr cCck egkjktdqekj ctzikf.k flag pkdjh Nk¡fM+ ds vk; xsa ?kj l¡Hkky;A gekj tue b;k ?kVuk ds 20a cfj’k ckn ek Hkk jgkA cCck cgqr iwtk ikB djSaA xk¡o ds pkj pkj eafnju ek tk; ds fcjkts nsou dsj njlu djSaA ?kjs e jgSa rks xhrk vkS jkepfjr ekul ck¡pSa] gedk vksdj fdLlk dgkuh lqukeSa] tmus ek gedk etk u vkcSA etk vkcS rc] tc vius rhjFktk=u dsj c[kku djSaA fp=dwV ek dkerkukFk igkj dsj ifjØek] iz;kxjkt e xaxkth tequkth ds laxe Luku [kfrj uko dsj lokjh] dk”khth ds flf<+;k nkj ?kkV vkS fclqukFk eafnj ek e<+ku lksu ds irqjk lqfu ds ge dgh ^^eksj cCck! gegw¡ d gqvk¡ cxk; ds lc ns[kk; nsbZA** cCck dgSa lc ns[kkmc] rqe ifgys l¡mpS rks lh[k Y;kA** ge dbfyvk; tbZA rcS gekj iDds fe= nqbu jgsa] gekj egrkjh&eEek vkS ;sbu cCckA gekj nmvk ¼firkth½ dq¡vj] lw;Zcyh flag] nwukS tsB nknkHkkbZ dq¡vj f”koizlUu flag vkS dqv¡j f”kojatu flag gjs jhok¡ ek jgck djr jgsaA mvk dky ek¡ jhEkk¡ cnfy ds jhok¡ dgkor jgk vkS v¡xjsth ckys jhok fy[kS vkS dgS ykxs jgsaA iS izpyu ek jgk jhok¡A nmvk jgsa ekrZ.M ,¡xyks oukZ D;wyj fefMy Ldwy jhok dsj gsMekLVj vkSw nknk HkkbZ gjs jgsa fc|kjFkhA gejs nmvk ds ekul firk jgsa gejsu xk¡o ds ljnkj txrizrki flag] mQZ eksrh flag mdhyA ts fMIVh eftLVªsVh Nk¡fM+ ds djS ykxs jgsa mdhyrA ckr b;k chfr fd ljnkj txrizrki flag] xk¡/khth rss izHkkfor gksb ds fcnslh oL= ifgjc Nk¡fM+ ds ifgj; ykxs jgsa lqnslh oL=A tk; igq¡ps btyklA tckc ryc Hkk] nb fnfgu LrhQkA fyf[ku fd tc b;k in [kkfrj dmukS oL= fu/kZkfjr ugha vk; rc tckc ryc djc U;k; laxr ugha vk;A bufgu ds lkFk gekj nmvk vkS nknk HkkbZ gjs jhok¡ ek jgck djr jgsa] pkSgV~Vk ek tmu vc dgkcr gS fla/kh pkSjkgk ds ,d edku ds Åij okys fgLlk ekaA
gejs ckyiu ek] mvk dky ds vuq:Ik gekj ,sfrgkfld xk¡o jk;iqj dpZqfy;ku [kwcS ltk ctk jgkA ctkj rcgw¡ jgh] fgUnh fefMy ikB”kkyk jgh] iqfyl Fkkuk vkS jgk iksLV vkfQlA b;k lc ds vykok futh {ks= dsj ^fe= eaMy lfefr* jghA tsdj dk;kZy; vkS iqLrdky; gejsu ?kjs jgkA gejs ?kjs dsj nqvkj iw:c eqg¡s d gSA cfgjs ds vkslkjh rss tskfj ds mRrj eq¡g dk nqb dksBck vksds Åij vVkjh vkS rjh rhu dbZ mrjh jghaS vkslkjhA b;k dgkcr jgk c¡xyk vkS cbBdkA vVkjh ij ds lkeus ckyh Hkhrh ij] uhys uhys eksV v{kj ^fe= eafnj* nwfju rss pedSaA vkslkjh ds vafre Nksj ihNs dbZ ouh jgh [kqM~<h nkj VV~VhA rcS ey lQkbZ dsj dke Hkaxh tkfr djck djr jghA tsdj ,d ifjokj gejs xk¡o ek vktkS clk gS] iS vc ey ugha mBkcSA rcS mvk ifjokj ds eqf[k;k Hkjkslk dDdw lgub~;k ctkcS ek ljuke jgsaA mudj ifjtu uck ?kj cuk; fyfgu vkS gekj c¡xyk fxjr Hkgjkr [k¡M+gj gksr tkr ykx gS] ge clsu tk; ds lstgjh ¼lwjtx<+½ Qsj vk; ds cfl x;u gS jhok ekA
jk;iqjxk¡o ds Qbys mRrj&iw#c dbZ tcj ifjlj ek fLFkr gS >nck eafnjA iw#c eq¡gs dk nqvkj gS eafnj dsjA lkeus gS iDdk tcj v¡xukA chpkS chp eafnaj ds v¡xuk ek ifPNe eq¡gs fcjkts gSa guqekuth] tsdj pkSdksj eafnj gS iDdk vkS Nr nkjA vksds ck¡, tejs v¡Vkjh vkS vkslkjh nkj gS Hk¡M+kjA lkeusm dbZ vbluS cuk edku gS tmus ds chpkS chp gSS eafnj dsj izcsl nqvkjA eafnj ds tejs mRrj dbZ gS [kqyh vkslkjh tgk¡ mvk le; cjr jgh vkck djr jgh gS /kqbuhA >nck eafnj dsj rcS tcj jgk dyeh vkeu dsj cxSpkA ckjh e jgsa dVax ck¡l dsj Hkhjk vkS panu dsj fcjckA eafnj ds nqvkjs ek iDdh c¡/kh f>fj;k ek ikuh f>yfeyk;A xk¡o vkS >nck ds chp gS Vs<+ck elkuA fg;kaS gS ,d iDdh f>fj;kA dPph ckyh rks vc HkfB xS gSA uxhpsu gS egkuk unhA rcS NqyNqfy;k /kkj cgr jgh] vc lw[k pyh gSA rcS Bk<+ jgk ,d >kiM+ ihij fcjNkA vc vksdj ukeks fulku ugha vk;A fVdqjk ij Bk<+ jgh ,d dqfV;kA tmus d vuekls jgsa ,d v?kksjh] dgkor jgsa vkS?kM+ ckckA tc rc df<+ tk¡; rhjFkkVu dkA cgqfj ds vkeSa] rc nqb rhu fnuk ds v¡rjs xk¡o dbZ :[k t:j djSaA dcgw¡ ^gj gj xaxs* dcgw¡ ^gj gj ujcns * dgr vk; ds cbfB tk¡; dmukS c[kjh ds uxkj[kkuk ijA ekus mvk fnu mudj rqylh ny mgS c[kjh ek VwVhA ckck dcg¡w dksgw rss dqN u ek¡xSA dksÅ dqNw ns; rks cM+s izse rss xzgu djSaA tc vkeS rc yfM+dk xnsyk xsfj ds cbB tk¡;A ckck crkcS ykxSa ^bZ csfj;k lruk Vslu rss jsyxfM+;k ij p<+kA jkr Hkj pyrk jfg fx;k vkS fcgfu;k tk; mrjk ukfld jksMA* ge ik¡ps jsyxkM+h dcgw¡ ughs fn[ks jgsu uke Hkj lqur jgsuA lksph fd jsyxkM+h ij p<+s p<+s dblu ds ghaBr gksbgha ckckA
ckck crkbu ^^Vslu ij mrfj dS ds ghaBrk tk; igq¡pk xksnkcjhthA vkgk! vluku djrk eu vkS pksyk nwukS exu gqb xokA cgqrb vkuUn vk;kA Qsj tk; ds ns[kk iapoVhth] tgk¡ Hkxeku jke yfNeu lhrkth cuckl fcrk;kA mghap gS lhrk jlksbZ vkS Å tkxk Hkh gS tgk¡ yfNeuth lwiu[kk dk ukd dkVk jgkA**
jkeyhyk ek ukddVS;k ns[ks jgsuA ckck dsj ckr lqfu ds eu dkSukS vkusu nqfu;k ek fcpjS ykxSA vkS?kM+ ckck jgsa rks Å¡piwj] iS jgsa cgqrS ym/kj vkS Hk;kudA yky yky vk¡f[ku ek dhpj yHkjk,] yfV;ku tVktwV dsj ewM+s ij tcj eqjSBk ck¡/ks jgck djr jgsaA ?kbyk dl ysns ds cksM+jh rd yfVvku Mk<+h >qyk,] ykj fppqvkor jgSaA dfjgk¡ ek ck¡/kSa tsmjh dsj dj/kuA vksgh ek chrk Hkj pkdy yRrk d y¡xksV dl vkxs rss ihNs dbZ [kksals jgck djSaA nwukS iksankM+k m?kkjS jgs vkesSA ckck d ns[ks f?ku ykxS vkS MsjkSA
,d fnuk dsfj ckfr vk;] ckck vk; ds gejs nqvkjs ds uxkj[kkuk ij iyfFkvk; ds cbfB xsaA ;sa csjdh ge [kjdr [kjdr l¡?kfjvk; ds cbfB x;u muds usjsA ijksls ds gekj vmjkS lkFkh ,d nqljs ds gk¡Fk idMs vk;ds cbfB xsaA ckck crkcS ykxsa ^^Nqd Nqd Nqd djrk xfM+;k vk;dss Vslu ij Bk<+ gqokA ge pf<+ fx;kA vatu dfV ds pykfx;k dksbyk ikuh ysus dqN csfj;k ckn iqfu ds vk; ds tqfj fx;kA** Qsj ckck vkiu xCck vksaBs ds vkxw /kb ds dw dw dw djr Qw¡d ekfju vkS dfgu xfM+;k NwdNwd NwdNwd] NqdNqd NqdNqd djrk /kk; ijk vkS pyrs] pyr]s fcgfu;k tk; ig¡qpk ij;kxjktA ge mrfj dj tk; igq¡pk frjcsuh laxe] [kwc cqM+dh ekfj ekfj ds vluku fd;k Qsfj nqljs fnuk tk; igq¡pk vtqn~/kkthA mgk¡ vluku fd;k ljtwth esa] tgk¡ Hkxeku jketh tylek/kh fy;k jgkA**
gekj ,d lkFkh iWwN fnfgl ^^u ckck! jsyxkM+h dblu gksfr gS\** ckck dfgu ^^lc tu ,d nwlj ds ihNw Bk<+ gksb dj ckek gk¡Fk rss vkxw ckys dk dNuh idM+ks] vmj nkfguk gk¡Fk dqguh rss eksM+ dj vkxw ihNw] vkxw ihNw djrs lc tu /kk; ijksA** ckck iqfu ds xCck vksaBs ds lkEgw db ds nqb rhu csjdh dw dw dw dbds xkcS vl ykxsa ^NwdNwd NwdNwd] NqdNqd NqdNqd] NqdNqd nqbnqb Mcy HkkbZ nqb nqb Mcy] NIiuiblk] NqdNqdNqd NqdNqdNw] dw Å Å ÅA vblS vkckt djrk pyrk gS jsy xkM+hA Å ifgyk ckyk xnsyk gS vatu vmj ihNs ckyk lc Ådk fMCck] ftlesa cbBrk gS lokjhA vkvks lc tu cbB tkvks] lquks vmj vmj rhjFk] xaxklkxj] gfjnqvkj vkS fjlhdsl dk fdLlkA**
cM+k etk vkck [ksy ekA gejs eu ek vkck fd tks gegw¡ xfM+;k ij pf<+ ds m¡gk mgk¡ ckfx vbr tgk¡ tgk¡ dsj c[kku ckck fdfgu] rks dsruk etk vkcrA ,d fcpkj vmj mBk] gejs bgk¡¡ ds yksx tc xaxk vluku djS tkr gk¡ rc lh/kk filku xfBvk,( ewM+s ij /kjs lkFkS yb tkr gk¡A ckck rks gS QVd nyky] bZa dk [kkr fi;r gksbgha\ gjfefBvk; ds bgS ckr iw¡fN MkjuA ckck nbm dbZ v¡xqjh mpk; ds Vs<+ vk¡[kh rss Åij dbZ fugkjr dfgu ^^Å nsrk gS] tks gedw rqedw vkS lc dw x<k] dqlk rss eq¡g phjkA dgk u gS fd ^vftxj djS u pkdjh] iaNh djS u dkeA nkl eywdk dfg fx;k lc dk nkrk jkeA** vkt tc b;k ckr lksfpr gS rks ykxr gS fd gekj lk/kw lar dblu jgsa fd vd;Ze.;rk dsj ikB i<+kor jgsa] ;sgh rss rks ckfgj ds geykcj vk; ds gejs nsl dk ,d ds ckn ,d gtkju cfj’k xqyke cuk, jgs vk,¡A
irjh ugha iuekj ek] ibyk Hkj Hkkr] tsaVk Hkj jksVh] cM+s cM+s nksueu ek nkj] QqykSjh ckyh d<+h ys vk; ds /kb fnfgu iqgdj egj cCckA ts fi;fugk ikuh dkej ek ys vk; ds f?kukSph ij /kb ds gejs eEek rs irkS[kh [kk; dk ekfxuA eEek dfgu ^^tbZ ifgys nqvkjs cbB vkS?kM+ ckck dk tsmukj ijksfl vb rc rd ge fudkjs ys vbr gS iugkbA** vkS?kM+ ckck lc dqN l¡mnkfj ds ,d lkFSk lkfu fyfgu] jksVh ?kyk;] lb?k vkek dsj xksghgk vjDdk ?kyk; vkS ejHkq[kgk vl ykxsa gjch gjch ljiksVSA [kkr ek ckck emu jgck djr jgsaA tsdk tsruk ijlS d gks; ijlr tk;] ckck ljiksVs tkbghaA nqb ik:l ds ckn iuekj lQkpV db ds] [kwc tksjls ckck Msdkfj ds cksysa ^^v?kk; fx;k dk VsyhQwu vkb fx;kA** mBkbu vkiu ymdk vkS xVkxV ikuh ih ds] irjh nksuk lesfV ds] gs jgsa gks xsa] gksb xsaA
tsrus eq¡g vksruh ck¡rs ijpkfjr jgha ckck [kkfrjA v?kksj iaFkh bZa ckckth cgqrS i¡gqps gk¡aA jkfr ds tc fla?kh Vsjr gk¡ rc Hkwr] Hk;kj] cje vkS ftUukr ?kyk; gk¡Fk tskfj ds ckck ds vxw vk; vk; Bk<+ gksb tkr gk¡aA ckck dksgw rss dcg¡w dqN ugha ekx; vkS u dksgw ds fngs dqNw ys;A u dksgw d vkfljckn ns; u vkiu xksM+ yS ijckcSA pkj N fnuk tc [kk; d ugha feyS rc tk; ds cjr fpVdk rss tjr ygkl dsj iksaxM+ [khafp ds ys vbZ vkS nk¡rs rss phafFk phaFk ds ek¡l ek¡l [kk; ysbZA Qsj mrfj tbZ f>fj;k e vm ilqvu ds uk¡bZ thHks rss ikuh ihbZA dcg¡w nQuk, >yfjgk dk m[kkfj ds ys vbZ] cjr fpVdk ek Hkw¡ft Hkjj ds [kbZA bZa lc ckrsa dgcb;k dgSa rks t:j iS dksÅ vius vk¡f[ku dcgw¡ fnf[ku ugha rSA lcS ckck rss Hk; [kkr vius dY;ku dsj vklk djck djr jgsaA
mvk tekuk ek tc fxus pqus tus i<as fy[ks jgsa vkS ckdh tusu [kkfrj dfj;k v{kj Hk¡bl cjkscj jgk] ckck dk ekuc tkuc dmfum cM+h ckr u gks;A iS ,dleha lnh ek tc foKku nqfu;k ds [kky m/ksM+ ds] dhek eubZ ds xfn;k ij /kb fnfgl gS] p¡Unzek ek eubZ Vgfy vkck vkS yksx Å¡ph rss Å¡ph f”k{kk d y, pkfV jgs gk¡] ysg¡M+ ds ysg¡M++ VsfDuhØsV pkdjh gsjr [kkstr ckfx jgs gk¡a vkS lekt gS fd vius dk fjfl;u] eqfu;u ds larku crkcr lalkj ds xq: gks; dsj nkck Bksadr] deZdk.M vkS ifjikfVu dk /kje ekur] vk¡/kj lj/kk] fclqvkl <kscr vius dY;ku [kkfrj tu cPpu lfgr] ckcu ckbu ds xksM+ /kksb ds pj.kke`r fi;r vkS lrlax djr vius dk /kfUu ekus gk¡A mu[kj ts vFkZ vkS lsDl LdSaMy djr Hkksx fcykl djr] eksg ek;k R;kx djS dsj izopu nsr] vkiu VsaV xje djr vkt bgk¡ rks dkfYg mgk¡ ckxr jgr gk¡aA gejs le> ek b;k vk; cM+h ckrA tmus dk lkspS le>S rs rdyhQ gksfr gSA
ckck ds dqfV;k ek xk¡o ds xk¡tk izseh tu] ^nEeh ;kj fdlds] ne yxk, f[kld* pfjrkFkZ djS igqq¡fp tkck djSaA Qsj ,d ckjfxu ckck xk;c gksb xsaA ,d vjlk ckn ek tkus feyk fd ckck fcgkj ds dmukS eB dsj eBk/khl gksb ds vkiu /kje /kqtk Qgjk, dgkoS ykxsa gk¡ Jh Jh 1008 Jh ijegal Lokeh vukekuUn th egjktA cgjgky gejs vUrl ek b;k ckck tk=k djS dsj cht cksblA
chrs ipgRrj cfj’ku ek vius yfM+dbZa ds ?kVuu dk rjrhc nsr ,d Nksj idfM+r gS rks nwlj gk¡Fks vk; tkr gSA nwukS dk tksjS [kkfrj dYiuk ds lgkjk fygs rss tFkkjFk x¡Bhgk gks; ds xM+S ykxr gSA ;s ek u rks xksiky xk¡B Xkk¡Bha tk; ldS u rks xf.kr ds ukbZa ^ekukfd* ;k ^,sfdd fu;e* dsj lgkjk yhu tk; ldSaA ;srss eu dk fHk:gk; fygsu fd ewBh c¡/kh ;knu ds jsr] tsruh fuiqp; d gks; fuiqfp tk;] tmu ck¡pS vksgh d xksnr] rjrhc nsr vkxw dk c<+r tkcA
nsl ek rc rd v¡xjst dkfct jgsaA vUrS dsj ckr ugha tkuh iS gejs xk¡o ek rc rd eEEh&eeh ]ikik&MSMh dgS okyk tekuk nwjS jgkA firk d nmvk] cM+s dkdk d cCcw] ygjÅ dkdk d nn~nh dgk tkr jgkA rcS cM+h cfguh dgkor jgha] fnn~nkA nhnh dgk tkr jgk egrkjh dkA gekj nhnh tsdk ge eEek dgr jgsu] nqigfj;k gedk iyqgk; ds csafM+ ysa; iVm¡gk ds fHkrjs tgk¡ gekj ftm ifM+ tk; ldca/ksA djr jgs vbZ mdlqj iqdlqjA tc tkuh fd csjk <jd pyh gksbZ rcS rss dj; ykxh VaVikyh vkS [kqj[kqUnA eEek cjtr jgh vkeS] Hkyk ge dkgs ekuhA vkf[kj eEek gkfj ds dsejk m?kkfj ds] fHkrjs ckyh vkslkjh ek yb ds vk; tk¡;] iS cjksBs ckys cM+d, dsejk ds csM+uk rd u [kldkeSa vkS vksdk u m?kkjSaA dsejk etcwrh rss cUnS jgk vkcSA
fHkrjs ds vkslkjh ek cbfB ds gegw¡ dk cbBk; ysa; dksjck ekA rcS gekj >kyj ugha mrjh jgha] ddbZ rss v¡bNS] tmus dk ddfjgkj cukcr jgsa dkBs dsjA eEek gekj >kyj lesfV ds :is ds NksV NksV fl?kkM+k Mksjk ek xq¡Fks Hk;s rss xqfg nsa;A tc lk¡f> gks; tk; rc cjksBs ds cM+d, dsejk dk m?kkfj ds cbcs tk; nsa;A cbcs ds vkslkjh ckyk dksBck cCck ds vey ek jgk gSA rc rd gedk vksj[ks] cCckS dsj iV [kqfy tk;] rc igq¡fp tbZ muds yxs vkS mudk lkFk ysck;s tk; igq¡ph pkSxkuA tqfV t¡k; gekj laxh lkFkh vkS efp tk; [ksy [ksyanjA
gejs /kjs ds tejs ckyk <jkZ tk; ds fefy tkr jgk xk¡o ds ifPNe rss fudjh lM+d rssA lsjlkg lwjh ds cuokbZ mvk lM+d dk bZLV bfUM;k daiuh ljdkj bZLoh lu 1830 ek iDdh djk; ds uke /kjk; fngs jgh xzsV Msdsu jksMA [kwc Qbys nwUkS iVjh ek jksiok, jgh im/kkA vc mvk lM+d dsj uke gksbxk gS jkLVªh; ekxZ uacj 7+ tmu nsl dsj lcrss yEck usluygkbZ os gS] cukjl rss dU;kdqekjh rd 2369 fdyksehVj dsjA
nwlj egklej tksj idM+s jgkA lM+d ij dcgw¡ iw:c rss ifPNe] dcgw¡ ifPNe rss iw#c dk fefyVjh ds Mkyk ¼V~d½ vkS thiu dsj duokbZ /kkck djSaA nslh flikgh rks jgrS jgsa] fczfVl vkS vesfjdu ?kyk; jgck djSaA xskM+s ek cwV iV~Vh dls] gkQiSUV ifgjs Åij dbZ m?kkj] ij ewM+s ij Vksih ;k gSV t:j /kjs jgr jgsaA lM+d ds gkyr orZeku dkykS rss xbZ chrh jgh] lM+d jgh gS fxfV~VgkbZA rcS dss Vªdu ds yksM] vcS ckysu rss pkSFkkbm rss deS jgr jgk] rÅ lM+d ij xM+cu ds vkye b;k fd dgkSa xqBqvk rd xfgj dgkSa t¡k?k rdA ge vius lkfFku ds lkFk duokbZ fudjr ns[kS [kkfrj Hkkfx vkok djr jgsu lM+d dbZA tkuS ykxs jgu fd dmus dbZ jhek¡¡ gSA rcS xkeu ek jhok dgS dsj izpyu ugha jgk mgS ,dgtkj cfj’k nleh lnh ckyk jhe¡k uke izpyu ek jgkA lgj ckys dgr jgsa jhok¡A cMdÅ nknk HkkbZ dk ge jhek¡nknk dgr jgsuA
duokbZ ns[kS Hkkfx vbZ rc ?kjs rs gsjck NwVS vkS gsjcb;k vk; ds idfM+ Mkj;¡ vkS dgSa ^unh ij iqy cufr ykfx gS] chp dsj ikok ugha BgjSA vksds [kkfrj xnsyu ds jdr rss iwtk gks; okyh gSA cfy ns; [kkfrj xnsyk idM+s tkr ykx gk¡a] dmfum fnuk rqegw¡ dk idfM+ yb tbgha*A vc b;k esj dsj Msjcmuk ge le>S cw>S ykxs jgsu gSA
ckr vksa fnuk dsfj vk; tc eEek gekj >kyj v¡bfN ds] vius gk¡Fks cuk, dktj dk dtjkSVk rss fudkfj ds gekj vk¡[kh vk¡ftu] fMBkSuk Vhfdu] Qsj gekj eq¡g fugkjr dfgu ^^eksj djstk dsruk Nksgyx gS\** ge vjf> x;u] ubZ deht] usdj] ekstk vkS cwV ifgj; dk] tmu /kjku jgh eEek ds yxsA eEek cksyha tc jhek¡ t;k rc ifgj fygkA** ge dgr dgr fBBqfd x;u fd jheSa rks tk; dk gS* vkS xksM+ iVfd iVfd jkscr Hkq¡b;k ek yksVr dgS ykxsu ^^uck ckyk vksUgk ifgjcSA** eEek tk; ds ckdl rss ubZ ckyh deht vkS usdj ys vk; ds ifgjk; fnfgu] ekstk cwV ?kyk;A cjksBs ds dsejk m?kkjr dfgu ^^tk; ds cCck dsj xsM+ yS ijkA** cCCkk dsj dsejk vcS ugha [kqyk jgkA ge infM+vk; ds idM+ fygsu ixMaMh vkS tk; igq¡psu lM+d ijA idM+ fygsu fcjNu rjh ckyh ixMaMh vkS ghaB pysu jhek¡ dbZ dkA lM+d m[kfM+ x, rss fgaBb;k vkS l;fdfygk lM+d ds iVjh ds [kkys yxs isaM+u rjh rss pyS ykxs jgsa] trss [kwc phdu idMaMh cfu xS jghA vkt ge [kwcS mjkm ek jgsuA iS cNbZ igq¡pr fi;kl vkS Hkw¡[k rks yfxu vkbZ] Fkfdm x;uA jkeubZ ds igjh veYy[k ns[kk; ykxA tgk¡ eEek gjsu ds lkFk] nschnkbZ ds iqtkbZ ek vk; pqds jgsuA vksa csjdh dksÅ gegha dfu;k y; ys;] dksÅ d¡/kb;kA lqf/k vk; xS [kk;s jksV] QqybZ jfgyk ds nkj ]xqM vkS [kq#gjh ckys ijlkn dsj+A Hkw¡[k vmj tksj ekj; ykxA jkeubZ ds igjh ij ds es<+qyh ij rks fcjkth gk¡a uddVh nsch vkS eqM+dVh nsch ,d fcjNk rjhA fdacnUrh ijpkfjr gS fd esa<+qyh esa fcjkt; ds furh nwukS ek tq) gks; ds dkju b;k xfr cuhA rcS igjh ij tRRk DRr ck¡lds Hkhjk vkS ,Ddk nqDdk cM+s fcjNk ?kyk; Bk< +jgsaA ikuh dsj lqikl jgk igjh rjh] mejko lkgc ds c[kjh ds nqvkjs dsj b¡nkjkA mejko lkgc dsj cal u jfg x, ij c[kjh ljdkjh gks; xS jghA ckn ek tc jk;iqj ds iqjku enjlk fxfj Hkgjk; xk jgk rc mgk¡ dsj bldwy mfB ds fga;S ykxr jgkA vc rks c[kjh dsj ukeksfulku rd ugha vk; u, fljs rss ek?;fed fo|ky; lapkfyr gSaA
lk¡> chr pyh] fnu cwfM+ xk] lqf/k vkcS ykx EkEek dsj vkS tksj ekjS ykx Hk¡w[k] fi;kl rss lq[kk; ykx xj] Fkfd x;u] v<+qfd ds fxj ijsuA nwj nwj rd dmum eulqfr;k ds vkjkS rd u feySA rcS mgk¡ ,Ddk nqDdk nwj nwj ?kj jgsaA tc gekj vk¡[kh [kqyh rks vius dk ,d [kVksyck ij ijs ik;uA fn[ksu NksV dk ijNh uqek ?kj] fNjgh&f>Vdk ds VkVu rss :¡/kku gSaA Nsfj;u] HksafM+;u ds ewr] ysaM+h dsj xaf/k ukd Qkjs ns;A [kVksyk v¡xus ek fcNku gSA mBS d djh rks mfB u tk;A tejs ek ,d esgjk: gegw¡ rss gyqd ,d xHkqvkj >yfjgk d d[kfjvk,] gejs dbZ fugkjr] lkEgw Bk<] vius esUls: dk gk¡Fk eVdk; eVdk;] jupaMh cuh] ljkir ykx gSA >yfjgk gedk fugkj fugkj] rkjh ihV ihV ds dqyqdr] dfu;k rss mrfj ds gejs usjs vkcS [kkfrj mfpd mfpd ijr gSA egrfj;k vksdk pmFksfj;kcr vius Hkrkj dk ljki jgh gS ^^rksgh gqydh ijS] dmu fnu gksbZ fd rksj fpVdk cjh] ge pwjh QksjcA ;sdk ns[kk gks! b;k dgk¡ rss lÅ¡ ljhg >yfjgk cje dk dfu;k ek ys vk; ds cbBk; fnfgl ?kjs ekA ;sds vfdy ek iFkjk ijSA b;k ugha tku; fd >yfjgk cje dsruk tksykgy gksr gSA** vius csVck ds >kyj lgjkor vksdj ljkic tkjh jgk vkckA ^^iFkjk iwft iwft] lk/kw laru dsj xksM+ ehft ehft ds lsck djr] v?kcq<+kus Hkxeku b;k c¡M+ck fnfguA nfgtjk esNk ds tjs] rksls ugha nsf[k xkA ge dgs nsbr gS tks gejs b;k isVikasNu dk dqNw Hkk rks rksjs ?kjs ek vkxh yxk; ds t¡mgj db MkjcA tkus fd ugha\**
csVck dk cbBk; fnfgl Hkq¡bZ ij vkS gejs vkxw gk¡Fk tksfj ds b;k dgr Bk<+ HkS ^^egjkt rqEgjs xksM+s fxjh] rqerss fNek ekfxr gS] rqe Fkkus iekus gks; tkA tgk¡ rss vk;s gks;] mgSa pys tkA ge cgqr xjhc gu] rÅ isV dkfV ds rqegha jksV&usckyk p<+kmcA** Qsj Mksaxjh db fQfj ds gk¡Fk tksfj ds dikjs ek Nqvk; Nqvk; dgS ykx ^^[kcj fdgk nschnkbZ gekj** vkS gejs db v¡xqfj vk; ds cksyh ^^burss dgk fd bZa tgk¡ rss vk, gksa; mgSa pys tk¡;A eb;k rqEgjs nqvkjs dFkk lquc ^^m¡d: cbfB ds] nwukS gk¡Fks v¡pjk idfM+ ds ,d csjdh Hkq¡b ij /kjS Qsj mBk; ds Nqvk; ys; fyykjs rssA
esgjk: dsj ukVd ns[kr esUl:ck ,d ckjfxu /kS nifVl ^^pqi jgq] Nwr dgkSa ds] vk¡/kj Hk, gS] ft;r tkxr eUuq[k dk Hkwr ijsr cu, Mjrs gSA** gekj xksM+ idfM+ ds vksdk ns[kkor dfgl ^^ns[k nwukS xksM+ lkEgw¡ gSa fd ugha\ ijsr ds xksM+ cjfj ds ihNw d fQfj tkr gSA HkwrkS dcgw¡ ekstk cwV ifgfjl gS\ bZa dmukS cM+s eubZ dsj vmykn vk¡gh] ns[k dblu xksjukj dilwjr gk¡] dblu gedk ik¡pu d Vqdqj Vqdqj fugkjr ykx gk¡a] cksySa ugha] ykxr gS ckmj gk¡ dkstkuh dblu ds vius cki egrkjh rss fcNqj x, gk¡A nylxjk rss HksaM+u dk ikuh ns[kk; ds ?kjs dbZ cgqjr jgsu rcS xnsyk ds fdfdvkc lqfu ds c<+suA tc mgk¡¡ igqpsu tgk¡ rss vkckt vk; ds can gsk; xS jgh] rks budk njfd;ku iM+s fn[ksuA v¡f/k;kj gks; xk jgkA fpYyk; fpYyk; dqN nsj gw¡r fdgsu ^gnk ,UBk;¡ dmukS xnsyk njfd;ku iM+k gS] tsdj gks; vkck vkS yb tkA* dksÅ gksr rc u lqur\ dksÅ ugha vkck rc d¡/kb;k e p<+k; ds ys vk;u gS vkS rSa g, fd budk cu, g, Hkwr ijsrA rSa fulk[kkfrj jgq] bZa vkgha eUuq[k Nmuk] ufd Hkwr ijsrA bugha ge y;s tbr gS i;klhth ds yxs] Å¡ tblu dfggha rbluS ge djcA**
b;k lc lqfu tku ds gekj tDdk [kqykA Msj Hk; Hkkfx xS rc lqf/k vkbZ eEek dsj vkS Hkw¡[k dsjA isV dpksVS ykxA tksj rss vkbZ fgpdh vkS ge fgfpd fgfpd ds jkscS ykxsuA Å¡ ik¡ps lUuekeS] rc gedk vmj jksckbZ NwVSA xjk lwf[k xk jgk] gekj cØ u QwVSA vbluS d¡/kb;k p<+s tk; igq¡psu ,d ?kjs ds nqvkjsA gedk ys vkcS ckys tksj rss xksgjkbu ^^gSu i;klhth\ ckfgj fudjhA** tckc feyk ^^dks vk;] cbBk] ge vbr gS pysA**
,d Å¡piwj xksjukj( v/kcq<+ eUuq’k] fyykjs ij panu yxk,] lkQ mTtj ijnuh vkS v¡/kckgha caMh ifgjs] [k¡M+kÅ¡ [kV[kVkor vk; ds Bk<+ Hksa vkS cksysa ^^dks vk;\** nqvkjs e fpeuh ykyVsu ugha cjr jgh dkgs rss fd ekVhrsy feyc nq?kZV jgk( v¡f/k;kj Nkck jgkA dqN nsj e Qfj;ku( lkEgw ckys d phUg ds cksysa ^^ijrmvk vkgs dk\ dblu vk;s dqtqfu;k csjkA dk¡/kk ek dsdk cbBk, g,\** i;klh th ,d lk¡lS ek ;sruk iw¡fN ekfjuA rc jkeijrki ts gedk yb ds vk, jgsa gekj iwjh dFkk lquk; Mkfju vkS dfgu ^^buds [kkfrj gejs ?kjs ca/kst vkS lqikl ugha vk;A bZa dmukS ckEgu Bkdqj tkfr dsj vk¡;A budk [kck, fivk, gedk iki iM+h ;srss viuk ds bgk¡ ys vk, g;u fd viuk jkr Hkj jk[ks jgh] fcgUus tmu gqdqe gksbZ ctk; ys vmcA burss dqNw iw¡fNr gS rks cksyrS ugha vkgha] ykxr gS ckmj gk¡A**gekj rks f?kf??ku c¡/kh jgh] cksyS d djh iS cØ u QwVSA
b;k lc lqfu ds i;klhth efNvk; vl xsaA xksM+ iVdr frM+dS ykxsa vkS cksysa ^^b;k xnsyk Hkwr ijsr vk; fd eUuq’k] dks tkuS\ tks eUuq’k vk; rks dmu tkfr dsj vk;] dks tkuS\ lwnz vk; rks ge vksdk Nqb ds vkiu /kje xekbZ\ vkS Qsj b;k fd jkr ge ;sdk jk[ks jgh] fcgUus dksÅ vk; ds dgS ykxS fd ge fuiwr vksds csVck dk vius ?kjs csaM+s g;uA rc Fkkuk dpsgjh djr iksbl iksbl ckxhA tue Hkj tgy dsj pDdh ihlh vkS rSa gedk Q¡lk; ds dxfjvk; tbgsA ;sdk rSa ybtk tgk¡ rss ys vk, gks; vcfguS yb tk; ds igq¡pk; vkm A**
b;k lqfu ds i;klhth ds ?kjSfru QuQukr cbcs fudjha] ts cjksBs e Bk<+ b;k izlax lqur xqur jghaA gedk mBk; ds v¡dckj ek Hkfj ds ySfyfgu dfu;kA gejs ckju ek gk¡Fk QsjSa] xky lgjkeS vkS pwfe ds dfgu ^^/kfUu g;k rqe] iqUukjFkh] useh] /kjeh cuR;k gSA ykt rks u ykx gksbZ] b;k dgr fd ^tgk¡ rss ys vk, gS gq,sa igq¡pk; vkm*] xHkqvkj d tmus phafFk [kk¡; Mxj vkS flxVk] fd gkM+kS xksM+k u ck¡pSA lquR;k ykx g;k fd ugha] nylxjk dbZ vaMk lsmc Nk¡fM+ ds fVfVfgjh fdfdvkr mM+r ckxr ykfx gS dkgs rss fd yxsu dgkSa u[kh latqvk ckfx jgk gSA** tblu xb;k vius jdjk dk pkVS] rbluS gedk pwer] i;flvkbu yS xbZa fHkrjsA ekjs e;kj vkS nqykj ds muds vk¡f[ku ds dskj Vqiqd Vqiqd pqvr jghaA fuiwrh gks; ds dkju dmukS esgjk: mugha vkiu csVck ugha [ksykcS nsr jghaA vkt Å¡ gedk ik, jghaA iVm¡gk ek vk; ds crklk fudkfj ds gedk Bsa?kkbu] Qsj cfgjs v¡xuk ek fcNs vius ekpk ij cbBk; ds] tk; ds f?kukSph rss ikuh ys vk; ds gedk fivkbuA ge xVxVk; ds ih Mkjsu vkS >efjvk; x;uA tc psr vkck rc gedk ykx fd bZa gekj nwlj egrkjh vk¡; ts ihB lgjkcr dgrh ykx g¡bZ ^^jke jke dsruk fi;kls jgs gekj ykykA** vc gegw¡ f<Bk; x;u] cksfy mBsu ^^eEek ds yxs tkc** vkS yxsu jkscSA gekj ubZ egrkjh iw¡fNu ^^dgk¡ jgrh g¡bZ rqEgkj eEek\** u tkuh dmus dbZ gk¡Fk mBk; ds crk; fngsu ^^mgk¡ tgk¡ gekj cCck jgr gk¡A** ^^dgk¡ jgr gSa rqEgkj cCck] dk uke gS mudj\** dsj tckc ge fngsu ^^gejs cCck dsj uke cCck gS] gejs ?kjs ek jgr gk¡A ge muds yxs tkcSaA** ubZ eEek dfgu ^^Hkq¡[kku gksbgk] Qjk cuk, g;u [kk; Y;k] Qqy, gu filku xqM+] vcfgu cuk, nsbr gS xqyxqyk] [kk; ds lksck] fcgUus igq¡pck; nsc eEek ds y?ksA**
ubZ eEek vkS gekj crdgk¡o gksrS jgk fd i;klhth b;k dgr fHkrfjvkus ^^vgks! dblu fHk#gku g¡bZ if.Mfru] vkiu gksr rks u tkuh dk dS Mjrha\** if.Mfru ukfxu vl Qq¡Qdkjr cksy mBha ^^Hkyk tks fctkj gksR;k rc cksyR;k rks lksfg vkcrA vkiu Hkkx ljkgk tmu gejs dl ik, g;k] rqEgkj cM+ealh rksih rkbZ gSA ge ck¡f> cus lc ds fcaxcku lfgr gSA esgfj;k tkfr vkgu] egrkjh dsj e;kj mBr gS rks fcjkukS vkiu ykxr gSA vius tk, [kkfrj rks tue Hkj rjlS d gSA vkt bugh ik;s g;u rks pwe pkfV ds larks’k d;s ysbr gSA dblu Nksgyx gSa** dfg ds gedk pweS ykxhaA Nkrh rss yxk; ds ckj lgjkeS vkS ihBs ij gk¡Fk QsjS ykxhaA gegha mudj ik¡pu dsj crdgk¡o u lksgk; ge jkscr dg; ykxsu ^^ge vius eEek ds tkc] gedk eEek ds yxs igq¡pk; nsbZ** dsj jV yxk; fngsu] tmu uxkjk ds vkxs rwrh ds vkckt vl nfc xSA nqvkjs rss dksÅ xksgjkbl ^^u gks yYyk! g;k ?kjs ek** dgr ,d tus ?kqfl vk,¡ fHkrjsA i;klhth Bk<+ gks; xsaA vcb;k cksysa ^^gk¡Fk ilkjk] Y;k fpjgqyk ds guqekuth dsj ijlknA vkt ge ekuks xaxkeS;k dsj vluku fdgsuA etjsBh vkS tTth ckyk QSlyk cjdjkj jk[kr phQ dksjV ?kyk; gedk cjh db fnfgl** dgr gejs i¡kpu dbZ eq[kkfrc Hksa ^^ys cb;k rg¡w** dgr gedk nsf[k ds t¡mfd xsaA dfgu ^^b;k rksjs yxs dblu\ ;sdj egrkjh dgk¡ g¡b\Z** gekj ubZ eEek lc ckr crk; xbZa fd ge muds yxs dblu ds igq¡psuA geg¡w mudk phUgsuA bZa rks txthrjke ckck vkghaA tc ge fnfDdvbr gS rc ;sbu rks vk; ds gk¡Fk nb ds >kj+r Q¡wdr gk¡aA burss ge cgqr Msjbr gSA vk¡[kh ugha feykbZA vblu v¡bpM+ gk¡a fd ekjS ejS d ugha Msjk¡;A ubZ eEek i¡wfNu ^^QwQk budk viuk phfUgr gS\** dfgu^^ dkgs u phUgc\** cCck dsj uke yS ds crkbu fd mudj ukrh vk;A vpjt ds ckfr gS fd b;k bgk¡ dblu ds vkckA gerss iw¡fNu ^^fga;k dsds lkFk vk;s\** ge pqikbZ ekjs jgs vk;uA rc dfgu ^^py rksgh ?kjs igq¡pkbZA mgk¡ dksgjke epk gksbZ] egrkjh ijku rts nsr gksbZA**
if.Mfru nhnh gekj ubZ eEek cksyha ^^ ge filku xqM+ QsafV Mkjsu gS] djkgh p<+k, g;u] lsjk, nsbr gSS xqyxqyk] bZa Hkq[kku gksbgha] [kck; ds ikuh fivk; nsbZ vkS viukS [kk; ds ikuh ih ysb] rc pys tkcA**
txthrjke ckck lk;dy ds vkxw ckys MaMk ij vkiu v¡xkSNh yisV fnfgu] gedk cbBkcS [kkfrjA if.Mrkbu nhnh gedk Nkrh rss fpidk, jks, pyh tk¡;A rc geg¡w d ykx fd vkt jkr bufgu ds yxs jfg tbZA iS Msfj ds ekjs dqN ugha cksyjkA txthrjke ckck gedk MaMk ij cbBk; ds] nwukS xksM+ vkM+k csaM+k eMxkMZ ij /kjk; ds ekfju iSMyA gjch gjch ik;My pykor] lk;dy ljisVs vk; ds Bk<+ gksb xsa gejs nqvkjsA v¡f/k;kj jgk vkS Hkjk jgk nqvkj eubu rssA ?kjs ek u fn;k ckrh HkS jgh u tjkck xk jgk pqYgckA gekj eEEkk Nkrh ihV ihV jkseSa vkS njfdvk; tk¡;A txthrjke ckck yf[k fyfgu fd gejs gsjkus rss lc gSjku gk¡aA Å¡ [kwc tksj rss nwfju rss gw¡r fdfgu ^^pqik; tkr tk] ukrh d ge ys vk;u gS] vksdk dqNw ughsa Hkk vk;] jkth [kqlh gS] gnk gejs lk;dy ij cbB gSA** gekj eEEkk ;sruk lqfuu fd ejtknk dsj ijckg u djr] e¡qg Qsadkjs]^^gk; gk; eksj ijku] gk; gk; eksj djstk** dgr vk; ds lk;dy ij rss gedk mBk; ds Nkrh rss fpidk, mBk; yb xbZa fHkrjs vkS [kwc QQd QQd ds jkscr dgr tk¡; ^^eksj ykyk] eksj djstk] dgk¡ pys x;s jgk] gedk rks ft;r th ekfj Mkjs jgkA** muds lkFkS gegw¡ jkscS ykxsuA
b;k esj rss gejs thcu dsj ifgy tk=k] eafty ugha rS d; dS ikbZ vkS cdVksaV gks; xkA ifjckj rks gksrS dsj vk;( xk¡o ijksl ?kyk; gykdku HkkA iS gekj cky eu vius uknku gjdr rss ukckfdQ jgk vkckA gk¡] ifjckj tu t:j lksp ek ifM+xsaA vkiu vkiu lkgh ckr x<S+ ykxsaA cCck fjegha ckuh dsj mD[kku c[kkfuuA ^cq<+hck ds ejS dsj eyky ugha vk;] lksp gS gqydh dsj ?kjs ldk; dsj* ;sdj xksM+ df<+ xk x¡ko ds cbcs] dgk¡ yx rkdc\** u jgh ck¡l] u ckth c¡lqjh ds rtZ ij] nmvk( gedk xk¡o rss csn[ky db ns; dsj eu cuk; MkfjuA tmu gejs thou dsj cfu xk nwlj tk=k ijlaxA ge euS eu dqydr dgsu ^Hkys ekjsu ge jkscb,s jgsu*A
3&tk; igq¡psu jhok
3&tk; igq¡psu jhok
mvk dky rd gejs lekt ek] eSa vkS eksj] rksj rSa tku dsj] Hkkouk yksxu ds eu ek ?kj ugha fdgs jgh vk;A ,dS NkUgh&fp;kjs rjh] ,dS pwYgk ek rhu rhu ih<+h dsj ifjckj] iqj[kkfre ds ukbZa] jgr vkS jk¡/kr [kkr jgk vkck djr jgkA tmus dk vc lH; lekt la;qDr ifjckj dgr gS rc rd cjdjkj jgsaA
nmvk] mdhycCck ds lkFk jhek¡ ek jgr] ifjckj ds lcS i<+b;u dk ljesaVs viusu yxs jk[ks jgsaA eEek ?kjsu ek jgck djr jghaA rcS ijnk ijFkk vkS Nwr&Hkwr dsj cgqrS tksj jgkA iS bekunkj vkS esgurh uksdju pdju dsj VksaVk ugha jgkA jhek ds fxjLrh dsj lgk;d vksbu ik¡ps jgsaA
xS/kqfj;k gksr ,d fnuk cCcwth gekj dDdk] ?kjs vk; ds Bk< +Hksa] ts ljuke] cukjl fgUnw ;qfuojflVh ek i<+ck djr jgsaA xjeh ds fnu jgsa] cCck dsj fcNkSuk pkSxku ek fcNku jgkA fnuHkj rks cCck vius dksBjh vkS cbcs ds vkslkjh ek fcrkeSa] dysck l¡>ykSdk ?kyk; cbcsu djSa] cl fc;kjh tsmukj djS fHkrjs vkor jgsaA rc fHkrjs ckysu rss ckr djSa vkS lquS ljs[kSaA dDdk vk; ds cCck dsj xksM+ yS ijsaA vkfljckn nsr cCck iw¡fNu ^^cukjl ls dcS vk;k\**
^^ijkSa vk;u] nknk iBbu gS fd tks viuk dsj eatwjh gks; rks nknw dk ysck; ys vkck jhek¡] tmus vksdj i<+kbZ lq: djk; nsbZA**a
cCck vknru dqN nsj pqikbZ lk/ks jgsa Qsj vk/ks v/kwjs vl cksysa ^^gk¡ i<+kbZ djS dsj rks vksdj mfej gks; xS gSA bgk¡¡ mvk vdsy ifM+ tkr gSA vksds egrkfjm dsj ealk tkuc t:jh gS] tk df<+ tk fHkrjs vksgw rss iw¡fN iNksfj Y;k**A
vblu ckru ij cCck dsj tckc bgS esj dsj gksck djr jgkA cCcwth df<+ xsa fHkrjs( gejs vkth( vius ekrkth dbZ tsdk dgck djr jgsa nhnh k xksM+ yS ijsaA nkbZ vkfljckn nsr cksyha ^^isV Hkj [kk; dk ugha fey; dk\ dsruk nqcjk; x;k gSA** cCcwth g¡ls vkS dfgu ^^gj egrkjh dk nwj jgS ckyk vkiu csVck nqcjS ns[kkr gS nhnh! gekj dkfBu vblu gh fd ge nwcj ns[kbr gSA [kwc [kbr gSA vk, jgsu nknw dk jhek¡ y; tk; i<+kcS [kkfrjA viuk dk dfgr gS\** nkbZ cksyha ^^vskds egrkjh] vius Hkmth rss iw¡NkA ge rks bgS dgc fd Vkfj yb tk ck¡;M+ gksr pyk tkr ykx gSA**
cCcwth tk; igq¡ps jlksabZ dbZ] cbcsu rss Vsfj mBsa ^^Bk<+ gS nscj nqvkjs] Hkmth rss ekxS vlhl vkS [kk; dk csVmgk ihaM+kA^^
^^tqx tqx ft;r jgSa nscj] tYnh ys vkeS gekj nsmjkuhA ihaM+k mudk [kckeS] [kqnkS [kk¡; gegw¡ d [kckeSa** dgr] ih<+k fygs] df<+ vkbZa gekj eEek jlksabZ rss cbcsA ih<+k /kb fnfgu HkqbaZ ijA cCcwth xksM+ yS ifj ds cbfB xsa ih<+k ijA eEek cbfB xbZa lkEgw Hkq¡bZa ij vkS i¡wNS ykxha gky pkyA cCcwth crkbu fd **nknk dsj l¡nsl yb ds vk;u gSA nknw vc i<+kbZ djS ds mfej ek gk¡a] nknk vius yxs jk[kS pkgr gk¡a] viuk dsj eatwjh pkghA**
b;k lqfu ds dbfyvk; xbZa eEekA ckr mgS fd( ^jkf[k u ldb] u dfg ldS tkgw nqgw¡ Hkk¡fr] mj nk:u nkgw*A eEek /kb fyfgu v¡pjk eq¡g ij vkS cksyha **nknk cksykbu gS rks t:j yb tbZA nqvkjs cbB gk¡a dkdk lkgc] iVmg¡k ek eEek lkgc ]eatwjh murss ysbZA**
cCcwth crkbu fd Å¡ ik¡ps viuk ds yxs iBbu gSA eEek b;k lqfu ds fujkl gksb xbZaA vklk jgh fd lk;n Å¡ ik¡ps ukgha db nsa;] dfgu ^^gejsm dbZ rss gk¡ gS] yS tbZ** dgr v¡pjk rss vk¡[kh iksaNr vkS flldr df<+ xbZa fHkrjsA gekj xfr gksb xS lk¡i N¡Nwnj dlA ,d dbZ eEek dsj e;kj] nqljs dbZ nknk gjsu ds lkFk lgj ds jgkbl dsj ykypA tgk¡ gksr gS fctqjh dsj v¡tksjA
gekj eEek vkS nkbZ gjs yfx xbZa] jhek¡ yb tk; [kfrj fljk] lekslk] csikuh ds jksVh] dqlqyh] xqjke vkS njHkjhiwjh cukeS ekA vku fnuk gksr rks vius ftHkqybZ lqHkko rss ckt u vbrA cuk v/kcuk dqNw u dqNw yS ds Hkkfx tbr cCck ds yxs] vius fdykA iS vkt /kkSa dkgs b;k lc djS ds eu ugha ijkA eu ijS fd eEek dksjk e ybds cbB tkrha] pwek ysrha] ckj lgjmrha vkS csj csj yxk; ysrhsa djstk rssA iS vkt rks gedk fcljk, g¡bZA lc dk tsmukj djk; ds] nkbZ gjsu ds lkFk yxh g¡ZbZ ijdkj cuckcS ekA nkbZ cksyha ^^nqyfgu rw¡ mBk] tk ukrh d rS;kj db n~;kA** rc eEek vk; ds gedk diM+k ifgjkor] ckj v¡bNr jks, pyh tk¡;A dgr tk¡; nknk gjsu ds yxs jgr VaVikyh u fdg~;kA**
cCcwth lk;dy ds vkxs ckys MaMk e gedk cbBk; fyfguA mpfd ds pf<+ ds cbfB xsa lhV ijA eEek cjkssssBs ds dsejk ds vksVs rss >k¡dr jghaA eqgs ij v¡pjk /kjs ,d ckjfxu Hkkx xbZa fHkrjsA lk;dy py fnfgl] igq¡fp xS lM+d ij] idfM +fyfgl iVjh ds rjh dsj idMaMhA cNbZ igq¡psu rks ryk, ds vxksj ek] xwyj vl dwnr VsVqvk ns[kkusA iw¡Ns ij cCcwth crkbu ^^bZa ynfugk VsVqvk vkghaA nsgkbr rss ftful ykfn ds ys vk; ds ctkj e mrkfj ds budk ryk, ys vk; ds Nk¡fn nhu tkr gS] tmus HkkxSa u vkS mgSa pjr jgs vkeSA lk¡f> ds budj ekfyd vk; ds N¡nuk Nksfj ds lokjh djr yb tkr gSa ?kjsA vkxs ds nwukS xksM+ N¡kns gks; rss nwukS xksM+ lkFkS mBkoS d ijr gS] ;sfgu rss nwjh rss xwyj vl mpdr ns[kkr gk¡A**
lM+d rcS lwuS jgr jghA duckbZ rks dckS dckS fudjSaA lM+d ds fu;js rcS cLrh ugha jghaA jrgjk igq¡psu tgk¡ iVjh fdukjs ,d iDdh dqb;¡k ns[kkuA gedk ladk Hk; bgk¡¡ ikuh HkjS dks vkcr gksbZ] xk¡o rks nwjh gSA cCcwth crkbu ^^bZa esj ds lM+d fdukjs dq¡vk jkgxhju [kkfrj cus gk¡A jkgxhj fcuk yksVk Mksj fygs ugha ghaBSaA tc fi;kl ykx vius yksVk&Mksj rss ikuh Hkfju vkS ih fyfguA cgqrsjs vkus ds Hkjk ikuh ughafi,saA fn[sk gksbgk fd rqEgkj cCck tc dcgw¡ dgkSa tkr gk¡ r vkiu Mksj&yksVk t:j yb tkr gk¡A**
vc jhek¡ fu;jk; pyk rS vkS ns[kku ,d cM+h tcj esM+] tmus ij Å¡p Å¡p HkksaM+ tkeh jgh vkS lxeu dsj isaM+A cCcwth rss tku; feyk fd b;k lSdM+u ,dM+ dsj c¡/kck vk; egkjktk lkgc dsj nseku ¼leku½ ck¡/kA iDdh c¡/kh iqy nwfju rss ns[kk;] tgk¡ rss f>fj;k unh mnxfjr gksfr gS] tmu ?kqfl tkfr gS lgj ek vkS tk; ds fefy tkfr gS chgj unh ekA ifgys ;sds nwukS cktw ek jgs gk¡a vkeu dsj cxSpk] ;sgh rss dgko; ykx gh vefg;k unhA c¡/kok ds esM+s ij ds HkksaM+ tc ifd tkr gS rc dkfV ds vksdj ijsM xzkm.M ek yxkbZ tkr gS xath vkS [kckbZ tkfr gS fjlkyk ds ?kksM+u vkS [kPpju dkA f>fj;k ds /kkj gS rks ujcS vl iS gS tyvksxkj] ;srss yksx dgr gSa un~nh vkS ufn;kA ;sds rVu ij tkxk tkxk lh<+hnkj iDds ?kkV cus gk¡aA lgj ds fHkrjs ,d tcj ca/kku vkS nqb pkSiM+k ?kyk; cus gk¡A ,d ugk; diM+k QhapS [kkfrj nwlj ikuh fi,S [kkfrjA ;sgh ds rhjs gS cM+h njxkg] QStqYyk dsj /kjelkyk vkS egkjktk fclqukFk ¼fo”oukFk½ flag ds egkjkuh lqHknzdq¡vfj ds cuckck eafnj vkS dksBhA lgj ds ifPNe e cgfr gS chgj unh tmu dgkofr gS ?kks?kj vkS nfD[ku dbZ fCkfN;k unhA bufgu nwukS ds laxe ij gS egkjktk dsj fuokl] tmu dgkor gS fdykA lgj ds chpkS chp gS egkjktk Hkko flag ds egjkuh dsj l=goha lnh esa cuckck jkuh rykc vkS delfj;r ek freaftyh cmyhA tsdj nqb eaftyh ckjknjh cuh gS Hkq¡b rjhA gejs tku jhok¡ lgj vl ikuh dsj lqikl vkus lgju e u gksbZA bgk¡¡ unh vkS rykcu ds dkju ty vLrj cgqr fu;js gS fd M+s<+ nqb iksjlk [kksns ij ikuh fudfj vkcr gS] tmu xjfem ek ugha m¡nqvk;A**
ck¡/k ds nfgus Nksj Bk¡; rss lk;dy cM+h lM+d Nk¡fM+ ds py iM+h nqljs lM+d ijA fnu cwfM+ pyk rSA vc tg¡k igq¡psu mgk¡ lM+d ds nwukS yVk drkj rss xM+s jgsa yksgs dsj [kaEgk] tmusu ek cjr jgh fctqjh] tkfu x;u fd bgS fctqjh ds ckr nknk gjs crkcr gk¡aA [kEgu ds ihNw dbZ vk¡rj nb ds ,d esjS cus gSa ?kjA cCcwth crkbu ^^bZa vk¡gh QkSth gfdeu dsj c¡xyk vkS b;k tkxk dgkor gS cadVcVkfy;uA mvk ck¡, dbZ ckyh tmu nsckj nss[kkfr gS mvk vk; lsUV~y tsy dsj vkS b;k vk; mTtSfuu egjkuh lkoZtfud vukFky;] nfgus dbZ dsj lq[kgck rykc vk; /kksfc;krykcA**
b;k lc nsf[k ds ge pmvku jgsuA [kkl rmj rss cjr fctqjh nsf[k dsA xk¡o ek rks ekVh dsj rsy nqj?kV gSA v¡tksj [kfrj jsaM+h ds rsy dsj fn;k] jsaM+fctkSj ds chtu d uhfN ds c<+uh ds ljkbZ e xksfHk xksfHk ds ckjr v¡tksj db ysr gSa] dcgw¡ ludVb;k ckfj dsA
cCcwth djs ckr lqur] xqur dqN le>r] dqN u le>r igq¡fp x;u nknk HkkbZ gjsu ds yx]s tgk¡ ?kjs ds fHkrjs ?kyk; txj exj jgkA lc tus gegha gk¡Fkks gk¡Fk fyfguA [kwc etk vkckA [kk; ih ds jhru rks cM+dÅ nknk vius lkFk im<+kbuA lctus lks; xs jgsa gedk v¡m?kkbu u vkcS] eEek dsj lqf/k vkcS rks jsckbZ NwVSA vkf[kjdkj [kwctksj rss jks; mBsu] rc mBk; yb xsa cCcwth vius fcNkSuk ijA iyqgkeS] fHk:gkeS fd rqedk dky fcgkus lgj cxkmcA ck?k ns[kmc] ck¡nj vkS esj esj dsj fpjbZ ns[kmc] lUuk; jgk vkS lsk; tkA gekj jksckbZ u can gks; csj csj eEek dsj lqf/k vkcSA u tkuh dcS lks; x;uA fcgkus Qqfju Qqj cCcwth lk;dy ij cSBk; ds lgj cxkbuA ns[kkbu ?kaVk?kj ds fHkrjs dksBh dsj fpfM+;k/kj ek ikys x, ck?ku] fejxu c¡nju ds vykok ,d Bs cM+k tcj Å¡p yksg dsj fiatM+k tsek ikyk x jgk cuekuq’k] vksds efj x, ij jhr iM+k gSA vksadbZ Hkkjh tcj >kiM+ veyh isaM+s dk ?ksfj ds m¡pkbZ ij rss tkyh yxk; ds esj esj ds fpjbZ ikyh gk¡aA mudk mM+r Qqndr pgdr ns[ksuA pkjkS dbZ lqUnj lksHkk;eku cM+s e>ksy vkS >kM+h uqek im/kk yxs gk¡A Qwyu ds D;kjh lth gbZaA iqLdjuh vkS QkSckjk ?kyk; LFkfir gk¡A cM+k yegj vkS pkdy b;k ifjlj dksBh dgkcr gSA /kaVk?kj ds rjh ckys njcktk ds vykck rhu njcktk vmjkS gk¡A+ nqb QkVd iw:c vkS ,d ifjlj ds ihNs dbZ mRrj eq¡gs dk gSA chp ek ifPNe eqgsa dk cuh gS vejk dksBhA b;k cuckbZ x; jgh lu 1883 ek ckyd egkjktk cadVjeu ¼O;adVje.k½ flag ds bldwy [kkfrjA vksds lkeusu Qsj ;sbu egjktk cuckbu rS lqUnj egy C;adV HkouA nfD[ku eq¡gs dk gS egkjktk xqykc flag ds cuckbZ NksVh dksBh] tmu vc dgofr gS njckj vkfQlA vejk dksBh ds lkFk cuck, x, ljnkjh cSjdu ek vc ykxr gSa fj;klr dsj lfpoky; vkS phQ dksVZA
C;adV Hkou cuk rS lu 1917 ekA ;sds [kfrj f>fj;k fdukjs ikoj gkml dk;e Hkk jgk tmu dksBh ifjlj ek *lIykbZ* djr jgk fctqjhA cM+s uDdklh nkj yksgs ds [kEHku ek cjck djr jgh gSa fctqjhA rcS lgj ek varS dgkSa fctqjh ugha jgh Qsj egkjktk xqykc flag ds tekus ek cM+k ikojgkml LFkkfir Hkk rc lM+du ij vkS lkekU; tusu ds ?kjs ?kyk; igq¡ph fctqjhA
?kaVk?kj] ds Åij pkjkS fnlk dbZ yxh gbZa cM+h cM+h] ?kM+h ekus Dykd] ;sgh rss ,dk DykdVkoj ?kyk; dgk tkr gSA Åij gS Hkhrj dbZ NTtsnkj xksy dskBk] tmus ek cbfB ds ctfugk ctkck djr gk¡ lgub;k] tmus dk dgktkr gS ukScr] jks”kupkSdhA
O;adVHkou ds chp ek 12 QqV xfgj iDdh ryS;k gSA tmus dk xqcannkj njcktu rss ltk; ds cjknjh cuh gSA m¡gk¡ rss Hkq¡bgjk fudfj ds tkr gaS nfD[ku&iw:c dbZ cuh iqjku cmyh dkA Hkq¡bgjk ds Åij Hkq¡b;k ij cuk gS ,d xksy vkdkj dsj pmrjkA tgk¡ lk¡f> ds ^jhok LVsV vkehZ cSaM* ny vk; ds ctkck djr gS /kquA ryb;k ds ÅijS Bk<+ dhu xk gS O;adV HkouA b;k lc rcS ds ns[kk vc ipgRrj cfj’k ckn crk; jgsu gSA dsruk cnyko vkck vskdj ys[kk tks[kk db ds bgk¡ ugha crkck tk; ldSA rcS ds cksyh dsj vk[kj cnfy xsa] lcn cnfy xsa] cnfyxk mPpkju vkS lSyh ?kyk;A
gtkj cfj’k ifgys ¼nleha lnh½ ls pyr vkck uke jhek¡ Qkjlh ds dkju cnfy ds vksulbZa lnh ds vafre fnuu ek gks; pyk rS jho¡k vkS v¡xjsth ds dkju jhokA tmus dky dsj ckr py jgh gS lgj ek jhok¡ vkS jhok nwukS dsj pyu jgh] xebu esa cksyk tkr jgk jhek¡] tmu vcgw¡ rd cjdjkj gSA
cCcwth dk csj csj jhok dgr ge Vksad fngsu ^^viuk jhek¡ d jhok dkgs dfgr gS\*^ cCcwth crkbu ^^;srss fd i<+s fy[ks yksx vc jhe¡k d jhok dgS vkS fy[kS ykxs gk¡aA cgqrsjs rks vcgw¡ jhek¡ ugha] Qkjlh ckyk jhok¡ dgr vkS fy[kr gSaA rqegw¡ vc jhok dgck djkA**
4&vkek dsj ykyp
ge
tc jhok ig¡qpsu rc lc tusu dsj jgkbl jgh lgj ds chpkS chp pkSgV~Vk ctkj ds ,d
edku ekA rjh nqdku Åij edkuA rcS mgk¡¡ flyflysckj nqdkuu dsj pkSdksj ctkj jgkA
chp ek pkSdksj tcj [kqyk eSnku jgk vkS chpkS chp] QksVZ jksM vk; ds cf<+ tkr
jgh LVspw PkkSgV~Vk dbZA ifPNe ?kks?kj dbZ rss lM+d vk; ds ;rss feyr pyh tkr
jgh xqM+gbZ ctkj dkA vc b;k dgkcS ykx gS flU/kh pkSjkgkA
vc
gekj lkFk NksVgÅ nknk ds lkFk vf?kd gks; pyk rSA eEek dsj lqf/k rks vmfru jgh
vkck djr jghA ,d fnuk xk¡o rs vkek vk;saA isV Hkj [kk; dk ugha feykA lqf/k vkbZ
fd ;sa lkbr r ?kj vkek ds xed rs xedr gksbZA ykx fd mvk xefd gejs ukds ek ldk;
xSA lqf/k vkbZ v¡Vkjh ij ikyk Mjku gksbZ] tgk¡ vkek ifd ifd ds xed Nk¡M+s
gksbghaA nkbZ vkS eEek gjs cM+s cM+s dBmru ek vkeu dk ehat ehat ds] iuk cuk;
ds] v¡xus ek [kfV;u ij lkQ ikrj vks<+uk fcNk; ds] vekcV Mjrh gksbghaA
eynfg;k ds vekcV ih<+u vkS VfB;u ek Mjrh gksbghaA mgk¡ gksbr r eynfg;k vkS
dM+ck dsj vkek t:j [kk; d feyrsaA pqgdS ckys nqb rhu x.Mk vkek r dBkSrh ek ikuh
Hkfj ds cksj nsrhs eEek Qsj dBmrh ljdk; nsrha gejs dbZ vkS gjfd nsrha fd vkek
pqgqfd ds xksgh vUrS u Qsads vkS u vYQh ek fppqvk; fygkA xksgh clqgkju dk
nb ds Vksijh&>mvk yS yhu tkr jgsaA
vkek
ckyh ckru dsj lqf/k NksVdÅ nknk ?kyk; fdfgu vkS ^dfgu pyk ?kjs pfy ds vkek [kk;
ds cgqfj vmcA* b;k lqfu ds gekj eu dqgqfd mBkA mgS eEek gjsu ds dgh mD[kku ge
nksgjk; ekjsuA Hkys ekju ge r jkscb;S jgsu vkS >V~VS ?kj pyS dk xksM+ mBk;
fngsuA nknk dfgu ^^pyk df<+ pyh vcfguSA lc lkscr ykx gk¡A csjk <jdrS ,d
,d db ds lc tkus tkfx mfBghaA^*
nwukS
HkkbZ fuiqfp Hkkxsu ?kjs jk;iqj dkA ?kke fiaNgqr jgk vkS f?kek; pyk jgkA gekj
xk¡o jhok rs mRrj&iw#c dbZ lk<+s rhu dksl nwj gSA ekjs mjkm ds ifgys
[kwc gjch gjch ghaBsu Qsj FkdS ykxsuA dksLVk xk¡o ukfd ds pksjxM+h igq¡pr yLr
gks; x;uA Fkfd rks nknkS xs jgsa iS gegha fgEer c¡/kkcr jgs vk;saA dgSa ^^mvk
ns[kk jkeubZ ds igjh ij nschnkbZ ds es<q+yh ns[kkfr ykx gSA bgSa rs xksM+ yS
ijk] rqEgkj Fkdku nwj db nsghaA** nwukS tus gk¡Fk tksfj ds ijuke fdgsuA vkxs
c<+su] dqN nwjh vmj ghaBsu] iS ykxS fd vc cbfB tbZZ iS fgaBrS jgs vk;uA pky
cgqr f/kek; xS jgh iS djr /kjr igq¡fp x;u jkeubZA vc gekj fgEer tckc nS fnfglA
nknk p<+k; fyfgu ihBs ijA Fkksfju nwj pysa vkS ykxsa gk¡QSA gedk mrkj fnfguA
ge ghsaB pysuA cNbZ igq¡pu fd lM+d ds iVjh ij dsj tkequ fcjNu ij dkyh dyh idh
ns[kkuhA nknk xwnk ekfj ekfj >ksjS ykxsaA dqN idh dqN xknj tkequ [kk;u fd
pVd mBh tksj nkj fi;klA mgk¡ ikuh dgk¡\ ghaB fngsu iqfu dsA fnu cwfM+ xk jgkA
Fkks: /kk;u ?kyk; vkS g¡Qjr fxj ijsuA xqBqvk yksgqvk; xkA Xkk¡o ds cbcs igq¡fp
x;s jghA nknk mBkbu dfgu ^^mvk ns[kk ?kj ns[kkr ykx gSA** v¡f/k;kj gks; xk jgkA
mfB ds iqfu ghsaBsuA ugha fgaBku r cbfB x;uA gers nqb cfj’k tsB nknk gekj xksM+
ehataSA ciq: yLr jgsa iS gedk ne&fnyklk nsr fgaBkor jgs vk;saA
fn;k&ckrh gks; xS jgh tc ?kjs igq¡psuA lksps jgsu eEek yyfd ds NiVk;
ysghsaA gejs ik¡pu ds igq¡prS iw¡fN mphsa ^^ds ds lkFk vkor x;k gSA** tc tku;
ikbu fd dksÅ lkFk ugha vkck vk; r dgS ykxha ^^dksgw rs crk;s fcuk Hkkfx vkcr
x;k gS] vc gsjck NwV gksbZ jhek¡ Hkjs ekA tkus feyh fd bgk¡ g;k r cki vk; ds
Bksafd nsgha ugk¡ e Qk¡lA** nkbZ cksyha ^^cki tmu dfjgha rmu r djcS dfjgha]
nqyfgu rw¡ rks egrkjh vkgsA ns[kk dblu >qjku gS nwukS dsj eq¡gA tk ys vkck
dqNw vkS ifgys iufivkbZ djk; n~;k Qsj dsklk eu ilkjA**
iufivkbZ
djr jgsu rcfgu vk; /kedsa nmvk lkgcA ge nwukS tus ljfd x;u nkbZ ds usjsA cfp
x;u Mk¡V&niV rd rssA rcS cM+h ejtknk jghA egrkjh&cki ds vkxw mudj csVck
Hkhax fcykjh gks; tkr jgkA rcS rd ?kjs ek eksVj ugha vkbZ jghA gejs nmvkth ds
yxs jgh gS vkVksckbd tsyks] ¼tjeu ts0,y0vks0½ vksgh ij pf<+ ds vk;s jgsaA
fcgkus vksgh ij ge nqugw¡ Hkkbu dk p<+k; ds ysck; ys vk;sa jhok vkS cuk;s
jgs vk;sa vucksykjA
vkek
r gedk lc fnuk fi;kj jgkA gejs tku lcS dk gksr gSA cq<+k; x;u rÅ vkek vcgw¡
vksruS feBkr gS tsruk yfM+dbZa ek feBkr jgkA i<+S [kkfrj jhok jgr tc bldwy
rs xjeh ds NqV~Vh gks; r igqfp tbZ jk;iqjA lq#t mxrS nknk gjsu ds lkFk Hkkx tbZ
dcgw¡ ryck dcgw¡ ufn;k ugk;A ugk; ds vykck mgk¡ ds vkl ikl ds vejkbZ ek
dks;yh iknk dPpk vkek t:j >ksjh vkS Nhfy Nhfy ds [kbZA NhyS [kkfrj Nsn dhu lwrh
y, jgck djh vkS lqvkn [kkfrj uksu dsj MjkA rcS ihls uksu dsj pyu ugha jghA vc
ds ih<+h r lwfru u tkuh fd dk vk;A mvk le; rd lwrh pepk dsj dke djr jgh
lkFkS rjdkjh vkS vkek NhyS ds dke vkcSA vksgh ifgys phdu iFkjk ek xksy xksy
fQjkcr ?k¡lhA tc chp ek ;sa ikj rs vksa ikj dk Nsn gks; tk; rc ?k¡lh x?kjh ij]
tsrs cf<+;k ?kkj cfu tkr jghA
tc
vkek Hkkjs rs idS ykx;¡ r isaM+s ds tj ds yxs xM+ck cuk; nsbZ vkS >ksjs vkeu
dk vksek /kbZ ds Åij rs ekVh Mkj ds vius tku yqdk; nsbZA nwljs] frljs] pmFks
fnuk jkst ekVh Vkfj ds ns[khA dcgw¡ r ,dk/k ids fefy tk¡;A tks nqljs fnuk
[kkfrj Nk¡fM+ ns;h fd fudgk ds ifd tk;] r lfrZ;k rs dmukS ifgysu ekj yb tk;A
n¡mxjk cjfl x;s ij lkg pqvS ykxr jghs vkS vkeu ek feBkl cf<+ tkr jghA rdckjh
dM+h gks; tk; iS fcuk lkfg fcus Hkyk dkgs ekuh\ xkjh nsr rdckj ?kkck vk; jgk gS
rc rd lkg fcu ds gs jgk] gks xk] gks; tbZA tkfgj gS fd ryk;s vkS ufn;k ds uxhps
ckys cxSpk vku dsj jgsaA gekj r nwjh jgkA tgk¡ rs gekj rdckj vkek igq¡pk; tkr
jgsaA eEek pwgdS dk nsa;] iuk cuk; ds nsa; iS tmu etk vkus ds cxSpk ds nqb rhu
vkek xkjh [kkr fcu ds feyS vksdj etk vkuS jgSA
,d
csjdh dk Hkk fd ,d isaM+s ds rjh ckyh Mkj ij egUrk ck¡nj iw¡N rjh dk >qyk,
cbB jgkA ge fn[ksu r /kk; ijsu vksdj iw¡N idM+S dkA gedk vius dbZ vkcr nsf[k ds
ifgys r [khl dkf<+ ds MsjckblA ge ugha MsjkusuA uxhps igq¡psu fd ,d ckjfxu
dwfn ds tj fnfgl ,d pVdu gejs xyqvk ij vkS dwfn ds tk; cbBk ,d šp Mkfj ijA ge
fxfj ds njfdvk; x;s jguA rcrs gegha c¡nju rs cgqr Msj ykxfr gSA bZa lc ckrsa rc
dsj vkgha tc ge frljh pmFkh i¡peh d{ku ek i<+r jgsuA
dqN fnu chrs rc ge lc tu vk; x;u LVspw pSkgV`Vk ds ,d nqljs edku ekA mgS rjh nqdku Åij edkuA utkuh dmus dke rss mdhy cCck tkr jgsa cukjl ¼okjk.klh½ tgk¡ mudj cM+dÅ csVck xq#izlUu flag ;qfucflZVh ds fc|kjFkh jgsa] ckn ek e?;iznsl mPp U;k;ky; dsj eq[; U;k;k/khl cusA vc ge mdhy cCck dsj fi;kj csVkmuk&[ksymuk cfu x, jgsuA gegw¡ dk lkFkS ysck; yS tk; dsj ckr pyhA vius [kqlh dsj dmu ckr djh\ vcS rd ge ugha ns[sk jgu jsyxkM+hA rcS Hkq¡b ij py; ckys ckgu jgsa a,Ddk] rk¡xk] VeVe vkS cX?khA Å¡V ckyh ehydkV vkS cjnu ckyh fldje rks unkjn gsk; x; jghaA gk¡Fkh&?kksM+ deS ykxs jgsa] tekuk vk; x jgk lk;dy dsjA
,Ddk nqDDk ykjh r ifgysu rs pyS ykxh jghA jhok rss lruk] pkd] guqeuk vkS C;kSgkjh [kkfrj ykjh /kkc; ykxh jghaA Bsdsnkj jgsa] Mk0 ch0 ds0 VaMu] iUukyky vkS jhok V~kUliksVZ dEiuhA VaMu ds ykjh [kkfrj dgk tk; ^Hkxoku cpk, fdlfdl ls] VaMu dh ykjh vkSj ch,uvkj dh xkM+h ls*A caxky ukxiqj jsYkos ¼ch,uvkj½ dsj xkM+h dVuh rss pfy ds jhok jkt ds nfD[kuh Hkkx rss fudjr fcykliqj vkck tkgh djck djr jghA
,Ddk ij cbfB ds ykjh[kkuk vk; ds ykjh ij pf<+ ds tk; igq¡psu lruk] Qsj p<+u jsyxkM+h ij] tmus d dcgw¡ fn[ks rd ugha jgsuA Hkkjh mjkm jgkA cCck cgqr dqN crkbu] jsy xkM+h ds ckjs ekA ;sru; lqf/k vkcfr gS fd tmu xkM+h ij p<+su mok dgkcr jgh th0 vkbZ0 ih0 vkj0 ¼ xzsV bfUM;u isuslqjy jsYos½A mvk cacbZ ¼eqacbZ½ rss lruk gksr dydRrk ¼dksydrk½ dsj vkck&tkgh djck djr jgh vkS dgkcr jgh ^ckEcs dSydVk esy*A rcS jsyxkfM+u ek pkj ntkZ ckys MCck gksck djr jgsaA FkMZ] bUVj] lsds.M vkS QLZV DyklA ,dk/k gksck djr jgsa tukuk MCckA ge ik¡ps bUVj Dykl ekus M;ks<+k ntkZ ckys MCck ek p<+suA ;sek cgqr HkhM+ ugha gksck djr jghA gk¡] ,d ckr crkcS dk fcljs tkr jgsu fd rcS blVslu ij fivS [kkfrj fgUnw vkS eqlyeku ikuh vyx vyx /kjkck tkr jgkA
ge f[kjdh ds yxs cbBsuA ckfgj ns[kh rks ?kj&nqvkj] ckx&cxSpk] iasM+&ikS/kk Hkkxs pys tk¡;A [kVj&iVj] [kVj&iVj ds vkckt vkcSA u tkuh dcS lks; x;uA tkxu rks xkM+h dgkSa [kM+h jghA ckgj [kwc HkhM+ jghA epk jgS gYykA iku] chM+h] pk;] esj esj ds vkcktu ek lquk;A cgqr tus mrjsa] cCck crkbu fd b;k bykgkckn blVslu vk;A cukjl nqljs fnuk igq¡psu Qsj tc cCck gjs gedk ysck; ds xaxk ds ?kkV ij igq¡ps] gekj rks tDdk vl c¡f/k xkA ;sg! ;sruk ikuh fd vksj rss Nksj u ns[kk;A vjs m¡gk rks uko ek eubZ p<+s gk¡] gejs vl xnsyk ?kyk;] mudk Msfj u ykxr gksbZ\ Åij ?kkV ij tgk¡ ge Bk<+ jgsu] gejs b¡gu ds [kksEgjh vl oMs cM+s Nkrk Bk<+ jgsaA tsds rjh r[krk fcNk,] iwtk ds lkeku /kjs] fyykjs e panu Fkiksds] i.Mk cbB jgsaA cCcwth ?kyk; lkFkS vk, jgsa ts vius bgk¡¡ ckys iaMkth d gsfj ds gedk ik¡pu dk muds Nkrk rjh ysck; yb xasaA gekj >kyj mrjS d jghA uxfj;k c¡lqjh fygs ctfugk vkS umvk ifj;kjh dk¡/kk ij >qyk, meM+Sa ?kqeM+Sa] vkS xksgjkeS ^;sgj vkeSa ljdkj*A gekj ewM+u gks; ykx] cktk cktS ykxsa] dbvd esgjs:;s vk; ds cbfB xbZa vkS xhr xkcS ykxha vkS ge ykxsu jkscSA >kyj mrfj x;A cCcwth ysck; yb xsa lh<+h mrjckcr m¡gk tgk¡ xaxk dsj /kkj jghA xaxk /kkj ek nqb&rhu lh<+h mrfj ds gejs dfjgk¡ Hkj xfgj ikuh ek Bk<+ fdfguA ge fdfdvk; mBsu] iyqgk; ds ukd ncck; ds cqM+dh yxckbuA Msfj Hkkfx xS] Qsj ge ikuh [ksfy [ksfy ds [kwc mNjsu dwnsuA gedk iksaN&ik¡fN ds u, diM+k ifgjkbu vkS xksVsnkj pedhyh VskihA Qsj ysck; ys vk¡, ckck fclqukFkth ds eafnjA vkS?kM+ ckck crk;s jgsa fd bgk¡ ds efUnj ij lksu dsj irqjk e<+k gSA cCckth rs crk;u rc Å¡ ns[kkbu gedk ikFkj ds eafnj ij e<+ku lksu dsj irqjkA
gekj ewM+u eEek cns jghsa] fcU/kckflu nsch ds bgk¡¡] iS gks;xk cukjl ekA dmvk ugha mrjk jgk] ;srs mdhy cCck ysok; ys vk¡, gegh mgaS vkS dmvk mrjck; ds igq¡fp x;u jk;iqjA vblu lqf/k vkcr gh fd cukjl rs ehjtkiqj rd r jsyxkM+h ij pf<+ ds vk;s jgu Qsj p<+u rS ykjh ijA jk;iqj ek usmrk igu HkkA vksrss jhfr ds iqfu ig¡qfp x;u jhok¡A
bgk¡¡ vk;u rks ik;u fd Msjk cnfyxk gSA nmvk lkgc dk gsMekLVj ckyk c¡xyk fefy xk jgk vkS lctus vksgh ek vk; ds jgS ykxs jgsaA tmu jgk gS delfj;r ek lksjgeha lnh ek cuk egkjkuh vtcdq¡vfj ds cmyh rss tqjkA tc bgk¡¡ ^delsfj,V* dk;e jgk rc jgk gS vksds gkfde dsj vkS jgck djr jgsa] ineHkw’k.k Mk0 f”koeaxy falg ^lqeu* ds vktk lkgc] duZy cyjkt flagA mudj Lekjd Nrqjh c¡xyk ds nfgus tejs cjreku MkbV laLFkku ds ihNw Bkf<+ ghA
bZa ckrsa rcS gejs tku dkjh ek dgk¡ jgha\ bZa lc ckrsa r cgqr ckn ek gegh lqus vkS i<+s rs tkus feyhaA vkS bgkS fd iwT; nmvk fgUnh ek ,e0,0 db ds cukjl ek jgr] djS ykxs jgsa Lora= ys[kuA mEehn cuh jgh fd ;quoflZVh ek izk/;kfidh [kkfrj cksykck vbZ iS cksykck vkck jhok jkT; dbZ rss vkS lkSafi nhu xS jgh ekrZ.M ,0oh0,e0 ¼,¡Xyks oukZD;wyj fefMy½ Ldwy dsj gsMekLVjhA jhok] f”k{kk txr esa tmu lEeku gsM ekLVj dq¡0 lw;Zcyh flag vkS dkyst fizafliy Mk0 vEckizlkn ekFkqj dk feyk vkus dksgw dk ugha feykA dq¡vj lkgc dk f”k{kk txr ds vykck lkfgR; txr vkS jktuhfrd {ks= ek Lora=rk laxzke lsukuh ds :i ek ?kyk; lEeku feyk] ukxfjd vfHkuanu HkkA lqf/k vofr gS rc dsj tc] Å¡ ekrZ.M dsj gsMekLVj jgsa] mgk¡ ds fc|kjFkh xkck djSa%&
/kksfc;k rky esa Qwyk Qwy] ftlls fudyk ekrZ.M Ldwy
ekrZ.M Ldwy es vkbZ fcykjh] ftlls fudys vVyfcgkjh
vVyfcgkjh cM+s cyh] ftlls fudjs lwjtcyh
lwjtcyh dh Fkh eku cM+h] ftlls fudys tkudh
tkudh Fks vdy ds iwj] ftlls fudys feLVjdiwjA*
vblS ,d vkSjkS%&^lwjt nn~nk ds vpdu dh D;k “kku gS\ os ft/kj Hkh tkrs m/kj eku gSA
ekrZ.M ,0 oh0 ,e0 Ldwy LFkkfir Hkk jgk lu 1935 ek tc njckj gkbZ Ldwy cfu xk jgk bUVj ehfM,V dkystA b;k LFkfir Hkk jgk /kksfc;k ryk, ds tejsA ;sds Hkou dsj fujeku v¡xzsth ds v{kj ,p ds ukbZa jgkA ;srs d{ku ek [kwc v¡tksj vkcr jgkA /kksfc;k rykc ek vc [kM+k gS ^”;ke “kkg esfMdy dkyst*A ekrZ.M dsj ifgy gsMekLVj jgs gSa Jh vVyfcgkjh pVthZ] nwlj dq¡vj lw;Zcyh flag] ts nqljs Lora=rk laxzke lu 1942 ek dwfn ijs rss fxjQ~rkj db yhu xs jgsa vkS ia0 tkudhizlkn dk fu;qDr db nhu xk jgk gsMekLVj] ckn ek feLVj ts0 ih0 diwj dkA lu 1944 ek uok dkyst Hkou cfu ds rS;kj gksb xk vkS njckj bUVj dkyst] fMxjh dkyst gks; ds u, Hkou ek pyk xk] rc ekrZ.M ,oh,e bldwy] gkbZLdwy cfu ds vk; xk f>fj;k rhj]s jhr jslhMsUV c¡xyk ek] tgk¡ ighys jgk gS njckj bUVj ehfM,V dkyst vkS ekrZ.M ,oh,e Ldwy Hkou ek lapkfyr gks; xk *jkekuqt VhplZ* Vsªfuax bldwy] tmu ckn ek dkyst Hkk] Qsj lapkfyr gks; xk ^MkbV* laLFkkuA
cgqr tcj jgk ekrZ.M dsj ifjljA rhu rhu jgha gkdh vkS QqVcky dsj QhYMA ckyhcky ckLdsVcky] Vsful] cSMfeUVu] fjaxcky dsj dksVZ jgsa] fteukfLVd [kkfrj xM+s jgsa iSjsssysyckj vkS gkfjtsUVyckjA fØdsV dsj ?kyk; vH;kl djkck tkr jgkA ,d lkekU; dlck ds fefMyLdwy ek b;k lc gksc mvk dky [kkfrj cM+h ckr jghA gsMekLVj dq¡vj lw;Zcyh flag] ekrZ.M dk vblu cukbu ds vksdk xqfu /kqfu ds cM+s cM+s jbZl ts vius csVcu dk jkT; ds cbcs i<+kor jgsa] cksyck; ds HkrhZ djk; fnfgu ekrZ.M ekA jkT; dsj vkiu fefMy cksMZ jgkA fganh fefMy ikl dhu fc|kjFkh dk ekrZ.M ,oh,e ek NBoha d{kk ek izcsl feyr jgk vkS lq: gks; tkr jgh v¡xzsth i<+kbZA mgS le; f”k{kkeafnj v¡xzth ek?;e dsj izk;ejhLdwy [kksyk xk jgk iS mvk cgqrfnuk ugha pfy ikokA ekrZ.M tc gkbZLdwy cfu xk rc can db nhu xk f”k{kkeafnj vkS d{kk vk; xbZa jkekuqt VhplZ Vsªfuax Ldwy ifjlj ekA rc ds gsMekLVj c¡xyk rs tqjh] vtc xtc gS cmyhA nqb eaftyh ckjknjh Hk¡qbnkst gaSA /kjrh Åij jgkbl [kkfrj cus gk¡a dbvd iDds dksBkA vksgh rss tksfj ds] fczfV”k uewuk dsj c¡xyk vksubleha lnh ek cuckck xk jgkA c¡xyk ds lkeus ckys cSjdu ek ekrZ.M bldwy dsj dqN d{kk lapkfyr jgha vkS jgk gS cksfMZaxgkmlA rcS gkLVy ugha cksyk tkr jgkA cmyh dsj ikuh rjh [kld ds gks; xk jgk d#gk vkS [kksnck; nhu xk jgk ,d d¡qvk vUrS] tmus dsj ikuh jgk ehBA ekrZ.M bldwy ds lkeus lM+d ikj jgh gS pejgVhA mgk¡ ds jgcklh dq¡vk ek ikuh u Hkfj ds Hkjr jgsa cmyh rsA ckr mgS ckcw izsepUnz ds ^Bkdqj ds dq¡vk* ckyhA
ckr r pyh jgh jsy&tk=k dsj vkS [kqfy xS >iyb;k vkus vkus ckru dsjA lkFkS mgkS crk; nsbZ fd gekj uke cnfy xkkA ewM+ eqM+k;s dku Nsnk;s vcdh tc jhok vk;u rc gekj mjkm /kjS ldsyk u jgS fd vc gegw¡ nknk gjsu ds ukbZa i<+S bldwy tkck djcA rcS dsj cgqr lqf/k rks ugha vk; iS cksfjdk e Hkjs dksbyk dk xqf>uk rss ikVh ij iksrh Qsj] VwV pqfj;k rss ikVh ?kksVhA tc pepek; tk; rc nqljs cksfjdk ek ?kksjh Nqgh ek Hk:gh dsj dye cksfj cksfj ds fy[kr jgsu d [k x ?k ³ vkS nknk gjs el[kjh djSa ^Bk<+ nqvkjs uaxk*A lqf/k ugha vkcS fd ntkZ] ^v* vkS ^c* Qsj dc ifgyh&nqljh e i<suA lqf/k vkcfr gS] ntkZ rhu dsfjA tc u, v¡xzsth ckys izk;ejh bldwy ^f”k{keafnj ek uke fy[kku rc dsfjA f”k{kk&efUnj lapkfyr Hkk jgk cjreku ^ekul&Hkou* ds lM+d ikj iqjku ikoj gkml ds jhr Hkou ekA vc vksek ,Dlkbt vkS foVujh gkfLiVy lapkfyr gk¡A
rcS ;sruh le> ugha jgh fd egrkjh&cki dsj vius Hkk’kk ek /kjkck uke v¡xzsth Hkk’kk ek cnyk tkr ykx gSA vk/ks Qhesy] vk/ks esy jk/kkd`’.k gks; xsa vkj0 ds0A vc pkgs mudk jk/kkd`’.k dgh pkgs jked`’.kA fot;cgknqj cfu xsa ch0ch0A tc fd vius Hkk’kk ds uke Vksj fngs rss vjFk csvjFk gks; tkr gSA irk ugha ,l0 ,u0 dks vk¡;] lrkuan] lksHkukFk fd /kkSa lEHkwukFk fd vmj dksÅA gejsm uke ds lkFk mgS Hkk] jfojatu gksb xas vkj0 vkj0A vc pkgs jktkjke dgh] pkgs jkejkt b;kfd j?kqjktA etk b;kfd tmu ekLVj lkgc xzkej i<+keS] vkS crkeS] fd izkij ukmu dcgw¡ ugha cnyS vksbu gejs lkFk ds lcS lkfFku ds ukEk cnfy MkfjuA tc b;k lc lkspS le>; ykbd Hk;u rc rd cgqr nsj gks; xS jghA ljdkjh nLrkcstu ek fy[kku gekj uke vkj0 vkj0 vcgw¡ gedk <kscS d ifM+ jgk gSA esj esj ds ykblsUlu ek] cSad ds nLrkostu ek lcS tkxk fcjktk gS vkj0 vkj0] utkuh fpVdk ij vkj0 vkj0 /kjs tbgha /kkSa jfojatuA
lqf/k vk; xS fe=&eafnj vkS lqra=rk laxzke dsfjA pyh vksgw dk crk; nsbZ r iqfu ds cgqjh vksds ifgys ckyh ckru dbZA
gekj] ik¡pu dsj Msjk vc mfB ds vk; xk jgk mdhy cCck dss cuckbZ ubZ dksBh ekA tmu ekrZ.M ,oh,e bldwy ds delfj;r Cykd ds iw#c] xq<+ jksM rss tsy cfx;k ds ckjh rd ds cM+s cxSpk ds chp ek Bk<+ djkbZ x; jghA mdhy cCck mvk cxSpk cslkfg fygs jgsaA mdhy cCck vkS gejs nmvk lkgc ds fe=krk cl] nwukS tus ds ifjckj dsj jgk gS lk¡>k&pwYgkA ;sfgu rss dksBh uke ikbZl ^fe=&eafnj*A Qsj eEek gjs ?kyk; vk; xbZa fe=&eafnj esaA nwukS ifjckj ds vykck lacf/ku dsj ?kyk; dbvd i<S;k yfM+dk vk; xs jgsa m¡gSaA ukSdju&pdju dsj ?kyk; HkhM+ de ugha jghA mdhycCck ds ikfjckfjd fe= ia0 dsnkjukFk th] ts LVsV eksVj xsjkt vkS vskgh rss yxs vkbl QSDV~h dsj lqifjuVsUMsUV jgsa lkFkS jgS ykxs jgsaA
oLrqr% varjaxrk rhu ifjckju dsj jghA MkDVj estj jkedqekj flag] C;ksgkjh vLirky rss vk; ds jhok LVsV vkehZ djs esfMdy vkfQlj cusA efyV~h gkfLiVy jgk fpjgqyk ek vkS m¡gS jgk mudj c¡xyk] tsek lifjckj jgS ykxs jgsaAa Å¡ jgsa gekj MkDVj cCck ts fcyk ukxk jkst fe=&eafnj vkcr tkr jgsaA
f”k{kk eafnj ek gekj i<+kbZ dky jgk( tc lqjkth Hkkjr ekrk ds t; cksyr] ^v¡xjstks Hkjr NskM+ks]* ^ns”kokfl;ks djks ;k ejks]* ukjk yxkcr] fot;h fo”o frjaxk I;kjk >aMk Å¡pk jgs gekjk xkcr] mrfj vk, jgsa lM+d ijA izlklu ykBh&xksyh cjlkcS vkS Å¡ ik¡ps ckt u vkeSA cukjl ;qfuojflVh can gks; x, rss cCcwth gjs vk; xk jgsa ?kjsA f”k{kk&eafnj ds laLFkkid] jhok njckj] egkjktk xqykc flag ifM+ xk jgsa Qnhgr ekA mudk gR;k ds lg;ksxh djkj nS ds] fcjfVl ljdkj vius gk¡Fks nhu jktdkt ckfil yS ds jkT; ds ckgj pys tk; dsj Qjeku tkjh db fngs jghA cSBk; nhu xk jgk ^jhok LVsV ,MfefuLVªsVj* cuk; ds estj mfYMªp dkA vkUnksyu mxz u gks; ikcS ;srss cM+s usru dsj fxjQ~rkjh 9 vxLr 1942 rss lq: gks; xS jghA xkU/kh th Hkkjr NksM+ks vkUnksyu dsj ,yku] ,d fnuk ifgysu 8 vxLr dk dbZ ds fxjQ~rkj gks; xk jgsaA vkUnksyu yb fyfgu fc|kjFkh vius gk¡FksA fe=&eafnj dsj jgcklh Hkwfexr gks; ds dj; ykxsa mudj ekjxnjluA v[kckj rcS u ds cjkcj jgsaA cqysfVuu rss [kcj vkS l¡nsl mtkxj dhu tkr jghaA nmvk lkgc dgkck djSa gsMekLVj lkgc] tsdj fy[kh tkslhyh cqysfVuu ckcr rcS dsj vkUnksyudkjh crkcr gk¡a fd gegha i¡kpu dk ekr`Hkwfe ds cfycsnh ij ljcl fuNkcj djS dsj izsj.kk nsck djr jghaA izlklu ijslku jgk fd vblu cqysfVu dg¡k rss curh gk¡a\ vkf[kj gsfj Mkfjl lh0 vkbZ0 Mh0] tsds jiV rss fxjQ~rkj gks; xsa gekj nmvk ¼dqv¡j lw;Zcyh flag½] cCcwth ¼dq¡vj vfouk”kpUnz flag½] 19 cfj’k dsj gekj cM+dÅ nknk] ¼dq¡vj f”koizlUu flag½ vkS bgS mfej dsj dDdk ¼Jh xq:jRu flag½] mdhy cCck dsj lf>yÅ csVckA mdhy cCck ljnkj txrizrki flag dk jkT;fudkjk dsj Qjeku tkjh gks; xkA eEek gjs cgqfj xbZa x¡ko] [kkyh gks;xk fe=&eafnjA ge vkS gekj ef>yÅ nknkHkkbZ ikfjckfjd fe= ia0 jkef”kksj th “kekZ ds bgk¡¡ jgS ykxsu] ts lifjokj vk; ds jgS ykxs jgsa gsMekLVj c¡xyk ek] cgSfl;r eqfuliy lØsVjhA
6-नाव पर सबार लारी जात्रा
हलेई इया सब बताबत पहिले कीन आपन एक जात्रा बताउब बिसरि गयन। जउने मा लारी नाव पर चढि़ के जात्रा किहिस तै। चली नाव पर सबार लारी बाली पूरी जात्रा केर हबाल बताइत है। जब हम रहत रहेन चैहट्टा बाले डेरा मा। तब उकील बब्बा अपने तिसरकऊ बेटबा कृष्णप्रताप सिंह औ हमरे मझिलऊ दादा शिवरंजन सिंह का डाक्टर बब्बा (रामकुमार सिंह) के लगे रहि के पढ़य खातिर छोड़ै जात रहें ब्योहारी। हम तो उनकर मानतेगीर रहेंन, हमहॅँू क लेबाय लइ गें।
तबै रीवा मा रिक्सा नहीं रहें। ताँगा मा चढि़ के लारीखाना आयन, उआ समय लारी, मोटर औ डाला माने ट्रक कम रहें। महगाई के आलम रहा कि जरूरत के सामान बजार तेे गायब रहें, इहाँ तक कि चिल्हर घलाय। तबै तो पइसा आना के कमी तेे पोस्टल टिकट तेे इसकूल केर फीस भरे रहेन। उहै काल मा बासर के नाईं बीच मा अँगुरी घुसै भरे के छेद कीन तामें केर पइसा उतरा रहा बजार मा।
डीजल औ पावरीन नहीं रहा। सबै आटो मोबाइल पेट्रोल तेे चलबा करत रहें, पै पेट्रोल केर रही रासनिंग। बहुतै कम मिलबा करत रहा। येही तेे लारी औ डालन मा कोयला केर भट्ठी लगबाय लीन गई रहीं। जब लारी आयके ठाढ़ होय तब कंिलंजर; फिराए चकरी धधकाबत रहा आबै भटृठी का। तबै मोटर- लारी मा इंजन आगू का कढ़ा रहबा करत रहा। ओहीके जमरे बँाए कई भट्ठी साजि लीन जात रही, दहिने रहत रही ड्राइबर सीट।
लारीखाना रहा है दरबार प्रेस के अमरे जमरे जहाँ रहा मानजी ठाकुरप्रसाद केर बरमाशेल बाला पेट्रेाल पम्प औ जमरे यात्री विश्राम गृह। उहै विश्राम गृह मा है अब टैªफिक थाना। सहर मा एकैै पेट्रोल पम्प रहा। हियैं तेे ग्रेट डेकेन रोड कढि़ जाति रही घोघर पर बने सबमसिर्बल ब्रिज पार करत आगे पच्छिम कई सतना औ अमरपाटन का। इया पुल कहावत रही आई छोटी पुल। काहे तेे कि येखे दक्खिन बन गय रही लोहे केर ऊँच बिक्रम पुल। अब तो छोटी पुल के जमरे बनि गय है जबर फोरलेन बाली जबर उन्नत पुल पै कहबइया आजौ छोटी पुल कहत हाँ। बिक्रम पुल पर अधिक आबा जाही न तब रही न अब आय।
लारी चली तो बब्बा कहिन ‘‘ निहारा बाँए कई, देखा जउन दुमंजिला सुपेद भवन देखात है उआ आय व्यंकट विद्यासदन पुस्तकालय औ संग्रहालय, ओके आगू जउन लाल पाथर बाला भमन देखात लाग है उआ आय बैजू केर धरमसाला। अइसन सुन्दर धरमसाला आस पास के बड़े सहरन तक मा नहीं आय’’।
ं लारी बढ़त चली जात रही, स्टेचू चैराहा आबा, जउने केर नाम बिगाडि़ के कहा जाय लाग है घोड़ा चैराहा, बब्बा ओके बारे में बताबै लागें, हम आपन हुसियारी जाहिर कीन कि ‘‘हम जानित है, बब्बूजी हमहीं सब बताइन है, कोठी के भितरे घलाय बगाइन है। इया दहिनी कई बाली जबर इमारत का आय अपना बताई?’’ बब्बा बताउब सुरू किहिन ‘‘इय आय उज्जैनिन महारानी मेमोरियल हाल। येमा सतना बाले मौलाबक्स रहीमबक्स केर सेनिमा चलत है। इया आय प्रकाश चैराहा औ कोने बाली छोटकिया इमारत आय प्रकाश अखबार केर दफ्तर औ जमरे बाला दुमंजिला आय रायलमेन्शन।’’ आगे आबा पी0 डब्लू0 डी0 वर्कशाप, छोटी दरगाह, गजरथखाना, विक्टोरिया औ जुबली जनाना अस्पताल, मार्तण्ड ए0व्ही0एम0 इसकूल फेर मार्तण्डलँासर, जगन्नाथ मंदिर, ओके सामने जनानाबाग औ हजुरिहा परेड।’’ बब्बा एक के बाद एक का बताबत रहे अँए। बिछिया नदी के रपटा पार कइ के सहर छाँडि़ के बढ़ी चली जात रही हमार लारी। सिलपरा, डिहिया अमिलकी का छाँडि़ के आगे बढि़ आई औ आय पहुँची गोबिन्दगढ़। थाना के सामने ठाढ़ भै, कन्डेक्टर उतरि के गें औ रजिस्टर मा जउन दर्ज हेात रहा दर्ज कइके आँयें औ पूनि चलि दिहिस लारी।
पोलो मैदान औ कम्पनीबाग पार कइ के लारी चल पड़ी विश्वनाथ सरोवर के मेड़ पर बनी सड़क पर। लेक पैलेस दूरिन तेे दिखेन जउन कहावत है गोविन्दगढ़ केर किला। आगे बढ़ी लारी बाँए लहरात है तलाब। सड़क के दूनौ बाजू लगे हैं नामी कलमी आमा औ कटहर। जहाँ ठाँय तेे सड़क दक्खिन का मुरकति है उआ कहावत है गोलंबर, जहाँ लगा है बिना पत्ता, फूल औ फर के अकिहाय मोट तना बाला एक अजब बिरछा। येहिन ठाँय आगे मेड़ के जमरे लगा है केवड़ा। दहिनी कई आनन्दगढ़ के दूनौ कोठी घलाय देखाती हँई। महराजा गुलाब सिंह के बेटबा दादू जगदीशप्रसाद केर आनन्दगढ़ केर इलाका हालै मा कायम भा़ है, बब्बा बताइन।
अब लारी घुरूर घुरूर करत चढ़ै लाग कैमोर पहार केर पपरा घाट। बीच पटपर पर बसा है इहै नाम केर गाँव, जहाँ है जकीड़ा इलाकेदार साहब ताला केर। पहार पर बन देखि के हमका बहुत नीक लाग। तब तक हम जंगल पहार नहीं दिखे रहेन। फेर लारी उतरि के ठाढ़ भै जाय के जिगना मा। बब्बा खुरचन बेसाहि के हम तीनौ जनेन का खबाइन। प्रसिद्ध रहा तबै इहाँ केर खुरचन। लारी पुनि के चलि दिहिस रामनगर सड़क पर, जउन तबै कच्ची रही। छाय गा धूर केर बादर। बब्बा बताइन कि जब रीवा राज्य मा दुइ जिला रहें तब दक्खिनी जिला केर सदर रामनगर रहा। जब नए सिरे तेे रियासत मा नौ तहसील कायम भईं तब हियाँ तहसील कचेहरी तक नहीं बनाई गय। अब तो रियासत मा तीन जिला औ बारह तहसील हईं। रामनगर मा बाँच हैं, थाना औ मिडिल इसकूल परमट चैकी घलाय टूटि गै।
रामनगर तेे रमाना होय के, देउरा होत लारी आय पहुँची रिमार। आगेन है सोन नदी। जउने का पार कराबै खातिर, लोहे केर जबर ड्रमन पर काठे के पटरा बिछाय के बनय दीन जाति है नाव। येही पर लारी का चढ़ाय के खेबत लइजाबा जात है दुसरे पार। इया सब देखि के हम तीनौ जने चउआय गयन। बालबुद्धि मा जउन समझि मे आबा आपन आपन हुसियारी बताबै मा कोऊ नहीं चूकेन।
इया जागा कहावति है देवलौंद। लारी पार भै हम पाँचे जाय के चढि़ गयन। साँझि बीति गै रही। दिया बाती होय गै रही, जब रीवा तेे सवेरे के चली लारी ब्योहारी के मार्तण्डगंज मा जाय के ठाढ़ भै। मार्तण्डगंज के पच्छिम एक मेर केर घर बने रहें। राजा के कहे पर ईं मकान जनता बनबाये रही सरकारी अमला का किराये पर देय खातिर। ओके पीछू रही बस्ती औ बजार। गंज के बीच मा टीन शेड औ सड़क के जमरे रहा बड़ा इँदारा। सड़क पार रही मजिस्ट्रेटी कचेहरी । थाना रहा बस्ती के भितरे, तहसील औ अस्पताल रहा बस्ती के बाहर। बस्ती रही खासी गमैही पै जबर।
बात त चलत रही सन 1942 के स्वतंत्रता संग्राम केर जब मचा रहा दूसर महाजुद्ध। महगाई केर आलम इया कि अनाम लोक कबि गाय उठाः-
ऊपर उड़ै हबाई, तरी चलै रेलबाई
नोन होइगा सोन, जउँहर इया लड़ाई।
स्वतंत्रता संग्राम मा कूदि परे तेे, हमरे दूनौ परिबार के मुड़धरिका, घर परिबार तियागि के भुगतत रहें सरकारी सजा औ परिबार घोर आरथिक संकट। समय सरकत चला जात रहा। सन 1945 मा अमरीकी हबाईजहाज, जापान के हिरोसिमा औ नागासाकी पर, परमानु बम गिराय के मचाय दिहिन तबाही। जापान हथियार डारि दिहिस औ जरमनी केर तानासाह फुहरर हिटलर, भुँइहरा मा घुसि के कइ लिहिस खुदकुसी। बनि आई मित्र राष्ट् सेना केर, जुद्ध जीति गा। सन्नाय गा महासमर। येही बीच बब्बाजी सजा काटि के बहुरें। मित्र-मदिर के बेबस्था रेल, पुनि के पटरी पर आय के सरकय लाग रही, तबहिन बीमार होय के बब्बा सिधारि गें परलोक। बड़कऊ दादा तो पहिलेन जेल तेे रिहा होयगे रहें। कोऊ मारग दरसक नहीं रहा। परिबार घोर अरथिक संकट तेे जूझत रहा, उनका कुछू नहीं सूझ, भरती होय गें रायल इन्डियन एअर फोर्स मा। तबै ‘आर्मी रिक्रूटमेन्ट’ तो जोर पकड़ेन रहा। उकील बब्बाजी के निधन पर पैरोल पर जेल तेे छूटि आए रहें दउआजी औ बब्बूजी। परिबार केर आरथिक संकट यथावत रही आई। दउआ साहब के पुनि के राजकीय नौकरी मा बहाल होय केर बात चलत रही औ दिन खरकत रहें। बब्बूजी दुइ साल के छूट एम0 ए0 केर पढ़ाई पूर करै बनारस न जाय के नागौद रियासत मा करै लागें प्रोबेसनर तहसीलदारी औ करै लागें परिबार केर आंसिक मदद। फेर दउआजी घलाय बहाल होय गें औ एक महीना का सज्ज्न ए0 वी0 एम0 स्कूल केर हेडमास्टरी कइके डिस्ट्रिक्ट इन्सपेक्टर आफ स्कूल्स बहाल भें। तबादला होय गा सीधी का। उनके साथ हम, बब्बाजी केर लहुर बेटा आनन्द सिंह (लल्लू) औ उनकर पितिआउत भाई आदित्यप्रताप सिंह (भइया) हरे एक नोकर रमेस्सर का लिहे सीधी गयन। बब्बूजी के साथ मझिलऊ दादा तो पहिलेन नागौद चले गे रहें। बब्बाजी के जेठ सुपुत्र श्री गुरूप्रसन्न सिंह जेल नहीं गे रहें। बनारस जाय के आपन शिक्षा एम0 एस्सी0, एल0 एल0 बाी पूरी कइके नियुक्त होय गें, अभियोग तेे मुक्त होय के आए महाराजा गुलाब सिंह केर सेक्रेटरी। तब तक पारिबारिक संकट तो कुछ ढील पड़ा पै होय चला रहा भारी बिखराव। समय सरकत गा औ हमार परिबार मित्र-मंदिर तेेे बेदखल होत चला गा।
काल आपने चाल चलत रहा आबा। 15 अक्टूबर 1945 का महाराजा गुलाब सिंह रीमाँ के परजा का ‘ उत्तरदाइत्वपूर्ण’ सासन केर घेाषणा कइ मारिन कि ’रीमाँ केर सत्ता, रिमँहन द्वारा औ रिमँहन खातिर हमार जन्म सिद्ध अधिकार आय’। हलेई येके साढ़े तीन महीना बीतत, 31 जनबरी 1946 का ब्रिटिस सरकार अपने हाँथे तेे दीन अधिकार, महाराजा गुलाब सिंह तेे बहोरि के ठेंघाय दिहिस, पहिली फरबरी का उनके बारिस मार्तण्ड सिंह का औ कइ दिहिस घोषित महाराजा रीवा। होत करत 15 अगस्त 1947 का भारत देस आजाद होय गा। अँग्रेजन केर खटिया खड़ी बिस्तर गोल होय गा। देसी रियासतन केर भारत संघ मा बिलय भा औ पहली अप्रैल 1948 का ‘विन्ध्यप्रदेश’ केर निर्माण, तब कायम भै राजधानी रीवा मा। विकास कारज गति पकडि़न। नए नए तकनीकी सिच्छन संस्थान खुलें। सन 1952-53 के सत्र मा हम दउआजी के साथ सहडोल में रहत मैट्कि पास कइ लिहेन। रीवा मा खुला ‘एग्रीकल्चर इन्स्टीट्यूट’ जउने मा हम भर्ती होय गयन। मझिलउ दादा भाई शिवरंजन सिंह पढ़त रहें दरबार कालेज मा ओऊँ आय गें उहैं। रूपिया 25 मिलबा करत रही छात्रबृत्ति।
7-सायकल पर ते पहिल जात्रा
हलेई इया सब बताबत पहिले कीन आपन एक जात्रा बताउब बिसरि गयन। जउने मा लारी नाव पर चढि़ के जात्रा किहिस तै। चली नाव पर सबार लारी बाली पूरी जात्रा केर हबाल बताइत है। जब हम रहत रहेन चैहट्टा बाले डेरा मा। तब उकील बब्बा अपने तिसरकऊ बेटबा कृष्णप्रताप सिंह औ हमरे मझिलऊ दादा शिवरंजन सिंह का डाक्टर बब्बा (रामकुमार सिंह) के लगे रहि के पढ़य खातिर छोड़ै जात रहें ब्योहारी। हम तो उनकर मानतेगीर रहेंन, हमहॅँू क लेबाय लइ गें।
तबै रीवा मा रिक्सा नहीं रहें। ताँगा मा चढि़ के लारीखाना आयन, उआ समय लारी, मोटर औ डाला माने ट्रक कम रहें। महगाई के आलम रहा कि जरूरत के सामान बजार तेे गायब रहें, इहाँ तक कि चिल्हर घलाय। तबै तो पइसा आना के कमी तेे पोस्टल टिकट तेे इसकूल केर फीस भरे रहेन। उहै काल मा बासर के नाईं बीच मा अँगुरी घुसै भरे के छेद कीन तामें केर पइसा उतरा रहा बजार मा।
डीजल औ पावरीन नहीं रहा। सबै आटो मोबाइल पेट्रोल तेे चलबा करत रहें, पै पेट्रोल केर रही रासनिंग। बहुतै कम मिलबा करत रहा। येही तेे लारी औ डालन मा कोयला केर भट्ठी लगबाय लीन गई रहीं। जब लारी आयके ठाढ़ होय तब कंिलंजर; फिराए चकरी धधकाबत रहा आबै भटृठी का। तबै मोटर- लारी मा इंजन आगू का कढ़ा रहबा करत रहा। ओहीके जमरे बँाए कई भट्ठी साजि लीन जात रही, दहिने रहत रही ड्राइबर सीट।
लारीखाना रहा है दरबार प्रेस के अमरे जमरे जहाँ रहा मानजी ठाकुरप्रसाद केर बरमाशेल बाला पेट्रेाल पम्प औ जमरे यात्री विश्राम गृह। उहै विश्राम गृह मा है अब टैªफिक थाना। सहर मा एकैै पेट्रोल पम्प रहा। हियैं तेे ग्रेट डेकेन रोड कढि़ जाति रही घोघर पर बने सबमसिर्बल ब्रिज पार करत आगे पच्छिम कई सतना औ अमरपाटन का। इया पुल कहावत रही आई छोटी पुल। काहे तेे कि येखे दक्खिन बन गय रही लोहे केर ऊँच बिक्रम पुल। अब तो छोटी पुल के जमरे बनि गय है जबर फोरलेन बाली जबर उन्नत पुल पै कहबइया आजौ छोटी पुल कहत हाँ। बिक्रम पुल पर अधिक आबा जाही न तब रही न अब आय।
लारी चली तो बब्बा कहिन ‘‘ निहारा बाँए कई, देखा जउन दुमंजिला सुपेद भवन देखात है उआ आय व्यंकट विद्यासदन पुस्तकालय औ संग्रहालय, ओके आगू जउन लाल पाथर बाला भमन देखात लाग है उआ आय बैजू केर धरमसाला। अइसन सुन्दर धरमसाला आस पास के बड़े सहरन तक मा नहीं आय’’।
ं लारी बढ़त चली जात रही, स्टेचू चैराहा आबा, जउने केर नाम बिगाडि़ के कहा जाय लाग है घोड़ा चैराहा, बब्बा ओके बारे में बताबै लागें, हम आपन हुसियारी जाहिर कीन कि ‘‘हम जानित है, बब्बूजी हमहीं सब बताइन है, कोठी के भितरे घलाय बगाइन है। इया दहिनी कई बाली जबर इमारत का आय अपना बताई?’’ बब्बा बताउब सुरू किहिन ‘‘इय आय उज्जैनिन महारानी मेमोरियल हाल। येमा सतना बाले मौलाबक्स रहीमबक्स केर सेनिमा चलत है। इया आय प्रकाश चैराहा औ कोने बाली छोटकिया इमारत आय प्रकाश अखबार केर दफ्तर औ जमरे बाला दुमंजिला आय रायलमेन्शन।’’ आगे आबा पी0 डब्लू0 डी0 वर्कशाप, छोटी दरगाह, गजरथखाना, विक्टोरिया औ जुबली जनाना अस्पताल, मार्तण्ड ए0व्ही0एम0 इसकूल फेर मार्तण्डलँासर, जगन्नाथ मंदिर, ओके सामने जनानाबाग औ हजुरिहा परेड।’’ बब्बा एक के बाद एक का बताबत रहे अँए। बिछिया नदी के रपटा पार कइ के सहर छाँडि़ के बढ़ी चली जात रही हमार लारी। सिलपरा, डिहिया अमिलकी का छाँडि़ के आगे बढि़ आई औ आय पहुँची गोबिन्दगढ़। थाना के सामने ठाढ़ भै, कन्डेक्टर उतरि के गें औ रजिस्टर मा जउन दर्ज हेात रहा दर्ज कइके आँयें औ पूनि चलि दिहिस लारी।
पोलो मैदान औ कम्पनीबाग पार कइ के लारी चल पड़ी विश्वनाथ सरोवर के मेड़ पर बनी सड़क पर। लेक पैलेस दूरिन तेे दिखेन जउन कहावत है गोविन्दगढ़ केर किला। आगे बढ़ी लारी बाँए लहरात है तलाब। सड़क के दूनौ बाजू लगे हैं नामी कलमी आमा औ कटहर। जहाँ ठाँय तेे सड़क दक्खिन का मुरकति है उआ कहावत है गोलंबर, जहाँ लगा है बिना पत्ता, फूल औ फर के अकिहाय मोट तना बाला एक अजब बिरछा। येहिन ठाँय आगे मेड़ के जमरे लगा है केवड़ा। दहिनी कई आनन्दगढ़ के दूनौ कोठी घलाय देखाती हँई। महराजा गुलाब सिंह के बेटबा दादू जगदीशप्रसाद केर आनन्दगढ़ केर इलाका हालै मा कायम भा़ है, बब्बा बताइन।
अब लारी घुरूर घुरूर करत चढ़ै लाग कैमोर पहार केर पपरा घाट। बीच पटपर पर बसा है इहै नाम केर गाँव, जहाँ है जकीड़ा इलाकेदार साहब ताला केर। पहार पर बन देखि के हमका बहुत नीक लाग। तब तक हम जंगल पहार नहीं दिखे रहेन। फेर लारी उतरि के ठाढ़ भै जाय के जिगना मा। बब्बा खुरचन बेसाहि के हम तीनौ जनेन का खबाइन। प्रसिद्ध रहा तबै इहाँ केर खुरचन। लारी पुनि के चलि दिहिस रामनगर सड़क पर, जउन तबै कच्ची रही। छाय गा धूर केर बादर। बब्बा बताइन कि जब रीवा राज्य मा दुइ जिला रहें तब दक्खिनी जिला केर सदर रामनगर रहा। जब नए सिरे तेे रियासत मा नौ तहसील कायम भईं तब हियाँ तहसील कचेहरी तक नहीं बनाई गय। अब तो रियासत मा तीन जिला औ बारह तहसील हईं। रामनगर मा बाँच हैं, थाना औ मिडिल इसकूल परमट चैकी घलाय टूटि गै।
रामनगर तेे रमाना होय के, देउरा होत लारी आय पहुँची रिमार। आगेन है सोन नदी। जउने का पार कराबै खातिर, लोहे केर जबर ड्रमन पर काठे के पटरा बिछाय के बनय दीन जाति है नाव। येही पर लारी का चढ़ाय के खेबत लइजाबा जात है दुसरे पार। इया सब देखि के हम तीनौ जने चउआय गयन। बालबुद्धि मा जउन समझि मे आबा आपन आपन हुसियारी बताबै मा कोऊ नहीं चूकेन।
इया जागा कहावति है देवलौंद। लारी पार भै हम पाँचे जाय के चढि़ गयन। साँझि बीति गै रही। दिया बाती होय गै रही, जब रीवा तेे सवेरे के चली लारी ब्योहारी के मार्तण्डगंज मा जाय के ठाढ़ भै। मार्तण्डगंज के पच्छिम एक मेर केर घर बने रहें। राजा के कहे पर ईं मकान जनता बनबाये रही सरकारी अमला का किराये पर देय खातिर। ओके पीछू रही बस्ती औ बजार। गंज के बीच मा टीन शेड औ सड़क के जमरे रहा बड़ा इँदारा। सड़क पार रही मजिस्ट्रेटी कचेहरी । थाना रहा बस्ती के भितरे, तहसील औ अस्पताल रहा बस्ती के बाहर। बस्ती रही खासी गमैही पै जबर।
बात त चलत रही सन 1942 के स्वतंत्रता संग्राम केर जब मचा रहा दूसर महाजुद्ध। महगाई केर आलम इया कि अनाम लोक कबि गाय उठाः-
ऊपर उड़ै हबाई, तरी चलै रेलबाई
नोन होइगा सोन, जउँहर इया लड़ाई।
स्वतंत्रता संग्राम मा कूदि परे तेे, हमरे दूनौ परिबार के मुड़धरिका, घर परिबार तियागि के भुगतत रहें सरकारी सजा औ परिबार घोर आरथिक संकट। समय सरकत चला जात रहा। सन 1945 मा अमरीकी हबाईजहाज, जापान के हिरोसिमा औ नागासाकी पर, परमानु बम गिराय के मचाय दिहिन तबाही। जापान हथियार डारि दिहिस औ जरमनी केर तानासाह फुहरर हिटलर, भुँइहरा मा घुसि के कइ लिहिस खुदकुसी। बनि आई मित्र राष्ट् सेना केर, जुद्ध जीति गा। सन्नाय गा महासमर। येही बीच बब्बाजी सजा काटि के बहुरें। मित्र-मदिर के बेबस्था रेल, पुनि के पटरी पर आय के सरकय लाग रही, तबहिन बीमार होय के बब्बा सिधारि गें परलोक। बड़कऊ दादा तो पहिलेन जेल तेे रिहा होयगे रहें। कोऊ मारग दरसक नहीं रहा। परिबार घोर अरथिक संकट तेे जूझत रहा, उनका कुछू नहीं सूझ, भरती होय गें रायल इन्डियन एअर फोर्स मा। तबै ‘आर्मी रिक्रूटमेन्ट’ तो जोर पकड़ेन रहा। उकील बब्बाजी के निधन पर पैरोल पर जेल तेे छूटि आए रहें दउआजी औ बब्बूजी। परिबार केर आरथिक संकट यथावत रही आई। दउआ साहब के पुनि के राजकीय नौकरी मा बहाल होय केर बात चलत रही औ दिन खरकत रहें। बब्बूजी दुइ साल के छूट एम0 ए0 केर पढ़ाई पूर करै बनारस न जाय के नागौद रियासत मा करै लागें प्रोबेसनर तहसीलदारी औ करै लागें परिबार केर आंसिक मदद। फेर दउआजी घलाय बहाल होय गें औ एक महीना का सज्ज्न ए0 वी0 एम0 स्कूल केर हेडमास्टरी कइके डिस्ट्रिक्ट इन्सपेक्टर आफ स्कूल्स बहाल भें। तबादला होय गा सीधी का। उनके साथ हम, बब्बाजी केर लहुर बेटा आनन्द सिंह (लल्लू) औ उनकर पितिआउत भाई आदित्यप्रताप सिंह (भइया) हरे एक नोकर रमेस्सर का लिहे सीधी गयन। बब्बूजी के साथ मझिलऊ दादा तो पहिलेन नागौद चले गे रहें। बब्बाजी के जेठ सुपुत्र श्री गुरूप्रसन्न सिंह जेल नहीं गे रहें। बनारस जाय के आपन शिक्षा एम0 एस्सी0, एल0 एल0 बाी पूरी कइके नियुक्त होय गें, अभियोग तेे मुक्त होय के आए महाराजा गुलाब सिंह केर सेक्रेटरी। तब तक पारिबारिक संकट तो कुछ ढील पड़ा पै होय चला रहा भारी बिखराव। समय सरकत गा औ हमार परिबार मित्र-मंदिर तेेे बेदखल होत चला गा।
काल आपने चाल चलत रहा आबा। 15 अक्टूबर 1945 का महाराजा गुलाब सिंह रीमाँ के परजा का ‘ उत्तरदाइत्वपूर्ण’ सासन केर घेाषणा कइ मारिन कि ’रीमाँ केर सत्ता, रिमँहन द्वारा औ रिमँहन खातिर हमार जन्म सिद्ध अधिकार आय’। हलेई येके साढ़े तीन महीना बीतत, 31 जनबरी 1946 का ब्रिटिस सरकार अपने हाँथे तेे दीन अधिकार, महाराजा गुलाब सिंह तेे बहोरि के ठेंघाय दिहिस, पहिली फरबरी का उनके बारिस मार्तण्ड सिंह का औ कइ दिहिस घोषित महाराजा रीवा। होत करत 15 अगस्त 1947 का भारत देस आजाद होय गा। अँग्रेजन केर खटिया खड़ी बिस्तर गोल होय गा। देसी रियासतन केर भारत संघ मा बिलय भा औ पहली अप्रैल 1948 का ‘विन्ध्यप्रदेश’ केर निर्माण, तब कायम भै राजधानी रीवा मा। विकास कारज गति पकडि़न। नए नए तकनीकी सिच्छन संस्थान खुलें। सन 1952-53 के सत्र मा हम दउआजी के साथ सहडोल में रहत मैट्कि पास कइ लिहेन। रीवा मा खुला ‘एग्रीकल्चर इन्स्टीट्यूट’ जउने मा हम भर्ती होय गयन। मझिलउ दादा भाई शिवरंजन सिंह पढ़त रहें दरबार कालेज मा ओऊँ आय गें उहैं। रूपिया 25 मिलबा करत रही छात्रबृत्ति।
7-सायकल पर ते पहिल जात्रा
nljkgk dsj rkrhy HkS nknk HkkbZ dk ygk;u fd pyh dgkSa ckfx vbZA rcS jktk jghlu dk jksYl jkbl] Økblyj] elhZMsl csUt] C;wd] QksMZ] “ksojysV] eksfjl] fgyeSu vkS vkfLVu dkju dsj ^Øst* jgk] mgS ^Øst* gejs ik¡pu vl vke tusu dk jsys] gEcj] ch0 ,l0 ,0] gjdqyht vkS fQfyIl lk;dyu dsj jgkA Qsj rks nslS ek cu; ykxh jgh] fgUn] bZLVuZ LVkj vkS ghjks lk;dyA ge nwukS Hkkbu ds yxs vkiu vkiu lk;fdy jghaA
foU/;izns”k cfu x, ij [ktqjkgks dsj uke [kwc elgwj gks; pyk rS] tmu gejs jhok rss djhc 175 fdyks ehVj nwj c¡qnsy[kaM fMohtu ds ftyk Nrjiqj ek gSA b;k tkus feyk fd [ktqjkgks] ukSxk¡o ds yxsu gSA ukSxk¡¡o ds ckjs ek tkudkjh jgh] dkgs rss fd bgk¡ fczfV”k bfUM;k dsj QkSth Nkouh jgh gSA gejs jhok rss fudjS okyh xzsV Msdsu jksM ds csyk rss lM+d QwfV ds lruk gksr tkr jgh ukSxk¡oA irk fdgs ek tkus feyk fd iUuk ds vkxw] cehBk rss [ktqjkgks dk lM+d QwVfr gSA [ktqjkgks ds ukSeha&nleha lnh ds cus v}rh; eafnju ds rkjhQ lqfu lqfu ds eu gqylS fd dc ekSdk fey; rks nsf[k vbZA xngiphlh dsj lksp] ^uckjksl cnfjgk ?kke]* rS Hkk fd lk;dyS rss pfy ds nsf[k vkck tk;] [ktqjkgksA
lkFk pyS [kkfrj gemfej] jkeyky flag mQZ dDdw dk] nknk rS;kj d; fyfgu vkS ge MkDVj cCck ds lqiq= vfHkeU;q flag nn~nw dkA gejs ik¡pu ds tk=k vfHk;ku dsj tkudkjh ls;ueu dk feyhA vfHkeU;q ds dkdk t;Urhdqekj flag rS;kj Hksa rks mufgu ds lkFk jk;iqj dss rhu ekLVj lkgcku] xtsUnz flag nknk ]ukjk;.k flag dDdk vkS lqjsl flag dDdk ?kyk; gekj ik¡pu dsj gelQj gks; dk rS;kj gks; xsaA bZa ik¡ps dmuSk dkslZ djS dk jhok e jgsaA gegha ykx fd ^cgqrk tksxh] eafnj uklk* ckyh ckr u gks; tk;A dgk¡ ge nqb tusu dsj rS;kjh HkS] Qsj pkj tusu dsj vkS vc gks; x;u vkB tusA nknk dfgu **gejs ik¡pu ds lkFk gerss ls;ku vuqHkoh tusu ds jgs rss vPNk jghA** iS Qqfju gemfej pkj tus ckys tk=k dk ls;ues cny fnfguA
mvk le; cq¡nsy[kaM MdSrh [kkfrj cnuke jgkA [kkl rmj rss Nrjiqj] tgk¡ [ktqjkgks gSA Mkdw nsch flag dsj vkrad tksj ekjs jgkA r; Hkk fd [ktqjkgks u tk; ds] pfy ds bykgkckn dsj nljkgk ns[kk tk;A jtgk tekuk vl vc jhok dsj nljkgk dgk¡ gksr gS] rcS jkt Hkjs ds bykdsnkj&iokbZnkj ycktek lfgr vk; ds lkfey gksr jgsa nljkgk ekA lts cts lSdM+u ?kskM+&gk¡fFku lfgr LVsV vkehZ vkS bldkmV ?kyk; tqywl esa lkfey gksr jgs gk¡A bykgkckn ek fudjrh g¡bZ pkSdhA tmusu ek gksrh gSa esj esj dsj >k¡dhA iS /kkaS dkgs lh/ks euxek gksr bykgkckn tk; dsj iksjksxjke ugha cukA cuk lruk dfaytj vkS fp=dwV gks; dsA r; Hkk fd ?kjs rss lh/kk&filku] vjDdk] f/km] uksu] fejpk vkS :b;k c¡f/k ds yS pyk tk;A :b;k ckyh ckr le> ek u vkbZA dejk] njh vkS fiNkSjh ckyh ckr rks Bhd jgh] dkgs rss fd rcS nljkgk ds nqb pkj fnu vkxs ihNs xqykch BaMh ij; ykxr jghA
ny vxqvk jgsa] lcls tsB tSUrhdDdw] ts bfUM;u vkehZ rss eqDr gks; ds foU/;izns”k ljdkj ds pkdjh djS ykxs jgsa] lkFkS gksfe;ksiSFkh vkS ck;ksdsfed dsj izk;csV MkDVjh ?kyk;A py fnfgu ,d ds ihNw ,d] vkB lk;fdysaA jkgh tm¡fd tm¡fd ds ns[kSaA lruk igq¡fp ds blVslu ds lkeus ,d Vijk vl gksVy ek isV iwtk HkSA isVs vUu iM+k rks ,d nqb lkFkh v¡bM+kr xkasbM+kr dfgu dgkSa pfy ds Fksk: vkjke db yhu tk;A eu rks lcS ds jgk] ij ifgfyu eafty rss vkjke rych ek ifM+ x, rss tk+=k dblu ds iwjh gksbZ] fcpkfj ds py nhu xk vkS lk;fdysa tk; igq¡ph ukxkSnA ykjh [kkuk ek tk; ds pk; fi;r jgh rcfgu nqb lbfdfygk yqVs&fiVs vl iUuk dbZ rss vk; ds Bk<+ HksaA ckr&phr HkS rks crkbu fd Å¡ ik¡ps [ktqjkgks x, jgsaA cgqjr jgsa rcS iUuk ds ?kkVh ek ?kkr yxk, cbB dqN tus VwV ijsa vkS lc dqN NM+k; fyfguA cq¡qnsy[k.M ek Mk¡dk ijc lqus jgu iS b;k ugha lqus jgu fd jgtfum gksfr gSaA ?kcM+kgV rks gegw¡ ikpu dk Hk;] ,d lkFkh dfgu vPNk Hkk tmu [ktqjkgks tk=k Vkfj ds fp=dwV tk=k dsj fuju; yhu xkA fujkin rks bgkS tk=k ugha vk;] dkgs rss fd ywV&ikV [kkfrj rks ck¡nkS cnuke gS vkS vc gedk ik¡psu dk cq¡nsy[kaM&ck¡nk ds feys tqys Ns= rss xqtjS dk gSA iS vc dhuS dk tk; ldr gSA dk¡M+h ek rks ewM+ /kbu fngsu gSS] ewlj dsj dmu Msfj] tmu gksbZ rmu ns[kk tbZA vc rks vksagh dbZ py; dk gSA
pk; ih fiok; ds iqfu ds tk=k pkyw HkS vkS fnu cwfM+ x, ij tk; ig¡qpsu igkM+h[ksjkA ,d ds ckn ,d vkB lk;dygk tsbu ns[kSa rsbu pmvk¡;A vksblu b;k ckr pmvk¡eu dsj ugha jghA cjkr&/kjkr ek vblu lbfdfygk vdlj ns[kk; tkck djr jgsa iS b;k ekSle dkts fc;kgs dsj ugha jgkA cgqrsjs gedk ik¡pu dk ns[kSa vkS viusu chp lek/kku db ysa;A iS x;/kqfj;kcsjk xk¡o ek vkB lk;dysa vkbZa] ;srss dqN tus llafdr HksaA usjs vk; ds tkudkjh fyfgu fd ge ik¡ps dks vkgsu] dgk¡ rs vkS dkgs vk;u gS\ tc gerss ik¡psu rss lc iw¡N&rk¡N ds mudk ik¡psu dk lek/kku Hkk rc vkxw vk; ds gekj ik¡psu dsj djS ykxsa lgk;rkA
xk¡o ds cbcsu bldwy jgkA vkslkjh [kqyh jgh] dksBcu ek rkjk tM+s jgsaA vkgkrk f[kapk jgk tmus ds fHkrjsu jgk dqvk¡A ,d tkfte] jljh] ckYVh vkS ,d cjr ykyVsu dsj cscLFkk rks xk¡o ckys djcS Hksa] bldwy ds pijklh dk ?kyk; cksyck; fnfgu ts xk¡o rss cjru&Hkk¡M+k] pkmj&nkj ys vkcS dsj isldl fdfglA vksgh crkck xk fd ge ik¡ps fcuk HkM+ck&cjru ckyk Hkkstu cuk; ds ik; ysbr gS cl bZa/ku Hkj pkghA
lgk;d cuk pijklh tk; ds dgkSa rss yb vkck mijh vkS lqyxk; fnfgl v¡ngjkA iblk nhu tk; ykx rks dfgl **usjs ds ?kjs ds miM+kSjk rss ekfx ys v, g;uA** gejs ny ds usrk tSUrhdDdw lc rss ls;ku jgsa] ;srss ifgys muds >ksjk dsj x:vbZ de djS [kkfrj filku fudkfj ds ekM+k xk vkS eksV eksV ifug¡Fkh jksVh lsad yhu xbZaA [kk; ih ds lkscS dsj rS;kjh gks; ykx fd xk¡o ds cbcs dbZ cM+k gYYkk epkA ckn ek irk pyk fd dmuso cM+s fdlku ds bgk¡¡ Mk¡dk ifM+xk gSA fHkrjsu Hkhrj gegw¡ ik¡ps nglfrvk; x;u] iS Fkfd ds yLr jgsu ;srss lks; x;uA /kq¡/kqjdsu mfB ds pfy ns; ckyh ckr dk tSUrh dDdw dkVr cksysa ^*ge ik¡ps v¡f/k;fjgk xk¡o ek vk;u vkS v¡f/kvjgS pfy fngs rss] jkr ek iM+s Mk¡dk rss tksj yhu tkc vkS ifM+ tkc Qnhgr ekA ;srss vPNk b;k gksbZ fd [kk; ih ds bgk¡¡ rss fudjk tk;A bgk¡¡ ds xk¡o ckys vius laLd`fr dk ftvk;s [kwc lqikl n;s gk¡A**
gekj ik¡pu ds el[kfjgk lkFkh dfgu **;sfgu rss rks ls;ueu dk >iyb;k ek cassMs] lkFk ek y;s tk=k dhu tkfr gS] fd Å¡ tk;t lykg nsr gk¡A Hkyk gekj ik¡psu dsj ;sruh vfdy dgk¡ Qfj;kr**A+ 35 cfjl ds tSUrhdDdw tk=k ny ek lc rss l;ku jgsa vkS el[fjgk jgsa murss 6 eghuk ygqj ukjk;u dDdkA t;Urh dDdw vkS mudj uksd&>ksad gksfru jgk djfr jgh] cksysa ^^rqe rks vcS nw/k fi;r xHkqvkjS g;kA** efp xk BgkdkA dksÅ cksysa ^^vcS rks bZa Bk<+S gksc ugha lhf[ku] cdksb;¡k pyr gk¡A**
ugkr /kkscr] [kkr fi;r 11 cft xsaA pijklh dk vksds lsok ds ,ct ek buke nbZ ds xk¡o ckysu dk /kfUuckn nsr ny pfy fnfgl dkfyatj dkA tblu crkck xk jgk fd vkxs dsj lM+d [kjkc gS] gegha ykx fd lM+d gbu dgk¡ gS\ igkM+h p<+r mrjr ns[kh fd lM+d cfg ds fxV~Vh fNrjku g¡bZA pkSekl ckn 15 vDVwcj rss lM+du dsj ejEer lq: gks; tkr jgh vkS iqfy;u ij ds 15 twu ds mdklh jsfyax iqfu ds yxk; nhu tkr jghsaA dbvd tkxk ih0 MCyw0 Mh0 ds yscj vkS esV dke djr ns[kkus iS jkgxhj dgkSa ugha HksaVkusaaA <yku ij rss lk;dy mrkjr ykxS fd vc /kwj pkfVr gS fd rcA rÅ gekj eu rks fHk#gku jgk cu ds lksHkk ns[kS ekA cgqrS eueksgd jgk cu dsj utkjkA
vkxs c<+u rks eSnkuh bykdu ek tksUgfjgk [ksru ek eSjk Bk<+ ns[kkusA rdckj dksÅ cbB] dksÅ Bk<+ xksQuk y, fpjbZ mM+kcr ns[k¡k;A ukjk;u dDdk cksysa ^ns[kk tksUgfjgk rks[kkj**A ge iw¡fN ekju ^^tksUgfjgk rks[kkj dk vk;\** dfgu **rw¡ cgqr xe¡bgk¡ g;k**aA ge mudk tkudkjh fngsu fd ge tc ghaBc lhf[k fygs jgsu rcfguS rss xk¡o NwfV xk jgk] jgS ykxs jgu lgj ek] ge Hkyk xe¡bgk¡ dblu ds Hk;u\** ckr VwVh b;k crk, ij fd ts de tkudkj gksr gSa] mugha xe¡bgk¡ dgk tkr gSA lqf/k nsckbu lcsjs ckyh ckr dsj] tc ge ls;ku dk >iyb;k ek csaM+S ckyh ckr dsj] dksgw rss vjFk iw¡NS ykxs jgsuA gegh fefy xk ekSdk] ge dgsu ^^crkbZ u nwukS ckru dsj vjFk**A xtsUn nknk dfgu ^^lquk; ns ekLVj bugh nwukS fdLlk] bZa [kqn fudkjSa vjFkA** ifM+ x;u nqb ekLVj lkgcku ds pDdj ek iS tmu dgkuh lqusu jgha etsnkjA
ls;ku dk >iyb;k ek csafM+ ds ybtk; ckyh fdLlk+ iqjku tekuk dsfj vk;] tc dkt fcvkg r; djr] vkiu cM+efuvkbr c[kkur] vV~Vkp<+h djr cu tkr jgk ckr dsj craxM+A lc ckrsa r; gks; xbZ jgha rc var ek] csVck ckys ukr fcVhgk ukr rss dfgu ^^gekj cjkr tcj gks; tbZA cM+s cM+s eubu rss gekj Hkkbi cgqr tcj gSA cjkr dsj lqvkxr fudgk gks; pkgh] tmus grdbTtrh u gks;A gejs cfguh ds tc fc;kg Hkk jgk rc nl gtkj cjkrh vk; ds Bk<+ Hksa nqvkjs ijA eku ysbZ tblu pkgh rblu lqvkxr HkkA viuk ds n;k rss ekuysbZ vukt&ikuh dsj rks dfeu ugha vk;] ?kh&nw/k rss rks ujbZ ujck mrjkr gk¡A** fcVhgk ukr cksysa ^^viuk fulk[kkfrj jgh] viuk ds cjkr dsj tblu lqvkxr gks; pkgh rblS gksbZ] iS ,d ckr dsj fcurh djc fd cjkr ek ls;kuu dk ys vkcS dsj ijslkuh u mBkmcA ** dfg ds ukr pys xsaA ?kj ds eqj/kfjdk l;ku] csVk d cksykbu vkS dfgu fd ^^rqEgjs gks; ckys ukr ds ckru rss ykxr gS fd Å¡ gk¡ cgqr p¡ykdA ge cjkrs ek pyc] iS tkfgj rmj ij u jgcA vblu fdgk fd tc tuekl fu;jk; rks gedk csafM+ fngk >iyb;k Ekk**A dbvd xkeu ds tckuu dk tqgck, tcj cjkr igq¡phA tuekl nhu xk vkek ds cxSpk ek] tmus ds tejs ujck dsj ngkj jghA cjkr pyh nqvjk ykxSA fcVhgk ukr vxqvkuh djS igq¡ps vkS cjkr dk vksgha Bk¡; jksfd ds le/kh rss dfgu ^^vc gekj cM+ealh viuk ds gk¡Fks gS] lksgkjh csyh ijh g¡bZ lsjkcS dk] ?kh c<+k; x gS] viuk crk;s jgu fd viuk ds bgk¡¡] ujbZ ujcu ek ?kh nw/k Hkjk jgr gSA vc viuk vkS ge gks; x;u gS ukrA vc gekj cM+ealh gS viuk ds gk¡Fks vkS viuk dsj gejs gk¡FksA vblu dhu tk; fd vius ujck rss ?kh exck; ds Hkjk; nhu tk; gejs ujck ekA viuk [kkfrj b;k dmum cM+h ckr u gks;A tc rd ujck f?k;s rss u Hkfj tk; rc rd cjkr nqvjk u ykxSA**
fcfYyvk; xS cjkr vkS cgqfj vkbZ tueklsA >iyb;k ek csaM+s cCck vkjkS ikbu rks iw¡N cbBs **cjkr dkgs cgqfj vkbZ\**mudk iwjh ckr crkbZ xS rks dfgu ^^tk dfg vkck fd ujck ds ikuh mfyfpckeS] rc rd ek vkck tkr gS ?kh] ujck Hkjkcr nsj u ykxh**A ?kjkfru ds usjs b;k l¡nsl igq¡pk rks ukr cksysas ^^t:j dksÅ u dksÅ l;ku cjkr ek i/kkjs gk¡A** nwlj dgkuh tksUgfjgk rks[kkj vblu vk; fd dmum yk¡xM+ eSjk p<+k rkds jgS tksUgjh ds [ksrA xk¡o ds Vksjby ts tkuS fd rdckj yk¡xM+ gS v¡, vkS [ksr ds dksuek dsj] xknk pkcS [kkfrj] VksjS ykxsa HkqV~VkA yaxM+ ciqjk dk djr] eSjk ij p<+s yydkjS ykx ^dks vk; HkqV`Vk Vksjr gS\ bgS xk¡o ds gksbgk rks gegha turS gksbgk] ugh arks vbr gS pysA*
vblS esj esj ds NqNqbZ NksaM+r etk yxkcr] lcdk g¡lck;s jgck djr jgsa ukj;u dDdkA lk;dy c<+h tk¡; vkxs dk] rcS nfguh dbZ] nqfj;k ns[kku ,d pkSjl vl igkjA tmus ds dksuek ek ,d iFkjs dsj njcktk vl ns[kk;A xtsUn nknk dfgu ^^ns[kr tk mvk vk; dkfayatjx<+ dsj nfD[ku ckyh f[kjdhA**Arcfgu dDdw jkeyky flag cksysa ^^b;k dafytjx<+ u gks;] b;k vk; ejQk dsj fdyk] tmus dk jhok ds c?ksy jktu dsj iqfj[kk xqtjkr rss vk; ds dcftvk; fygs jgsaA** tSUrhdDdw iw¡fNu ^^r¡w ns[ks g;k baZ fdyu dk\** dDdw dfgu ge fn[sk rks ugha vkgu iS i<+s g;u budj bfrgklA dfyatjx<+ e?;dky ek vts; ekuk tkr jgkA iS cuk jgk fucys dsj esgjk: xk¡o Hkjs ds HkmtkbZA vkt dksgw dsj dkfYg dksgw dsj gks; tkr jgkA** vius vknr rss etcwj ge cksy ijsu ^^ck¡/kkSx<+ ds ckjs ek dgktkr gS fd mgkS vts; jgk gSA** nknk gedk Mk¡fV fnfgu ^^chp ek fVfij fVfij djS dsj rqEgkj vknr cgqr f?kugh gSA pqik; tk vkS mudk crkcS n~;k vkS lquk mudj ckrA** ge dbfyvk; ds pqik; x;u] lk;dy pyr jgha vkS dfayatjx<+ v[;ku pkyw jgkA
nleha lnh ek dfayatjx<+ fcuk;diky izfrgkj izFke ds v/khu jgk] Qsj murss NM+k; fyfgu jkLVªdwV vkS gjfcu g¡fFkvk; fyfgu g’kZcekZ ds mRrjkf/kdkjh ;”kkscekZ p¡nsyA rsjgeha lnh ek dfyatjx<+] chjiky Hkj ds v/khu gks; xk jgk] tc jhok ds jktu dsj iqfj[kk xqtjkr rs vk; ds Hkj jktk dsj pkdjh fdfguA Qsj x<+ dk gfFkvk; fyfgu [k¡xkjA vk/kh lnh chrs dqN fnuu dk cq¡nsy dcftvk, jgsa] Qsj vk;xk p¡nsyu ds gk¡FksA lksjgeha lnh dsfj ckfr vk; tc lsjlkfg lwjh gqek¡;w rss fHkfM+ ds g¡fFkvk; fyfgu fgUnqLrku dsj cknlkgrA rc rd ek c?ksy gks; xk jgsa xgksjk dsj jktk vkS tq) ek jktk chjHkkuq enn fdgs jgsa gqe¡;w dsjA lsjlkfg vksdj cnyk ys; pkfgu rks jktk yb yhfuUg rS p¡nsy jktk ds dfyatjx<+ ek iukgA ,sfrgkfld ?kVuu ds /kVkVksi tkjh jgk vkckA lsjlkfg x<+ ij p<+kbZ djS dsj eu cukbu iS lksfpu dgkSa vblu u gks; tk; fd p<kbZ [kfrj ?ksjk Mkjh rks vkl ikl ds jktiwr tqfV ds Åij pf<+ cbBSa] fd ysc ds nsc ifj tk;A ;srss Å¡ vius ygqj Qjtan tyky[kk¡ dk dfgu fd rqe dgkSa ,d Fkku dk;e djk] tgk¡ rss vkl ikl ds jktiwru ij utj jkf[k ldk] rc ge bfrfeuku rss dkfyatj x<+ dk Vksfj yscA
tyky[kk¡ ekdwy tkxk ikbu jhek¡ ds chgj&fcfN;k ufn;u ds laxe rV] tgk¡ rkehj djkbu ,d x<+hA N eghuk ugha chrk fd lsjlkfg tUur ulhu gksb xsaA tyky[kk¡ x<+h Nk¡fM+ ds ewM+s ij xks<+ /kjr tk; igq¡ps fnYyh vkS blyhelkg uke /kjk; ds cfu xsa fgUnqLrku ds cknlkfgA Hkk dk jgk fd tc tyky[kk¡ jhek¡ e jgr jktiwru ij utj jkf[k fyfgu rc lsjlkfg dfytjx<+ ij geyk cksfy fnfguA Bk<+ gks; ds xksyk nxckbu tmu x<+ ds nsckj rss Vdjk; ds mndk vkS vk; fxjk mgk¡ tgk¡ lsjlkfg Bk<+ jgsa vkS Hk¡qtfj xsaA ckn ek x<+ lj gksb xkA Qsj tc vdcj cknlkfg cfu ds fgUnqLrku ds x<+u dk viukeS ykxsa vkS dfyatj ds lkFkS ck¡/kkSx<+ ij ?kyk; xh/k utj Mkfju rc xgksjk ds c?ksy jktk jkepUnnsc] dfyatj dk lsjlkfg ds nekn dk Hkkjh jde nb ds cslkfgu] m?kUuh] vdcj ds yxs iBck; dss xgksjk Nk¡fM+ ds pys xsa ck¡/kkSx<+aA
;sds ifgys rq#d ?kyk; dfyatjx<+ dk g¡fFkvkbu iS mudk taxyh bykdk jkl ugha vkckA f<Yy&iqYy ik; ds vkfum vku tkfr dkfct vkS csn[ky gksr jgs vk¡;saA dfystjx<+ dk nfj;ke flag rss lu 1812 ek duZy efVZaMy NM+kbu Qsj lu 1857 ek bZLV bfUM;k dEiuh dfayatj dk uLV db fnfglA
ckjrk cgqrS jkspd jgh fd dksgw dk ÅcM+&[kkcM+ lM+d dbZ ?;kuS ugha xk vkS lc tus vkrqj gks; xsa vksdk nsf[k ys; dkA ifgy fnu dsj tk=k jgh gS djhc 90 fdyks ehVj dsj] vkt cl 38 fdyks ehVj pfy ik;u rSA x<+ ds rjh cls xk¡o ek] dkSrqd cuk xk¡o ckysu ds gekj ny] nkf[ky HkkA ,d lsBth ds iDds] Å¡ps vkS Qby pkSxku ek BgjS dsj cscLFkk gsk; x;A vcS fnu ugha c<+ku rS] eu Hkk fd vktS Åij pf<+ ds x<+ nsf[k yhu tk;A lsBth euk djr crkbu ^fd vkt ;sruk le; ugha vk; fd x<+ ns[kk tk; ldSA jkfr mgk¡ dksÅ ughs #fd ikcSA* tn~nfi ;sruk le; jgk fd chl&iphl fdyks ehVj dsj tk=k dhu tk; ldr jgh] iS x<+ ds vkdjlu tksj ekfjl vkS vkf[kjdkj #fd tk; dk iM+kA
jkr chr] cM+s fcgUusu x<+ njlu i;ku pkyw gks;xkA igkjh ij blfFkr gS x<+] [kkys g¡bZ fxjh Hkgjku lqUnj lqUnj gcsyh dgh] pkgs dksBhA dmukS dmukS ds Hkhrh ij ds euyqHkkeu csy cwVk] vcgw¡ ns[kr cur gk¡aA mugh ns[kr pf<+ pyu Åij dbZA xby ds vxy cxy bagk¡ mgk¡ vcgw¡ Å¡ tcj yks<+ vVdk, ns[ks tk; ldr gk¡a tmu <jdk; fngs ij cSjh ny dk pjiV db ns; [kkfrj /kjk, xs jgsaA Åij gq¡psu tg¡k vc gS likV eSnku] tsds pkfjm dbZ vks/kls eafnj vkS egy chrs dky dsj vkiu cqyanh vkS jkSud c[kkur] vk/ks&v/kwjs Bk<+ gk¡A vc bagk¡ xk;&cNs: vkS Nsjh&cksdjh fygs pjckg Msjk tekcr gk¡aA iwjh rmj rss dkfct gk¡ HkuHkukr] ePNj&ekNh vkS dqycqykr islqvk&fdyuhA lsBth crk, jgsa fd Åij lIr dqaM gS tmus ek lIrfla/kq vkS lIrlfjrk ty Mjckck xk jgkA vksgh fn[ksu] vc vksa ek gjh dkbZ mrjku gS vkS gsS xU/kbyk ikuhA dq.M iDdk c¡/kku gSA lcS dqN rks uLV&HkLV gS] cl vrhr dsj dhu tk; ldfr gS dyiuk] tmu eu dk dqydk; nsfr gS vkS d; nsfr gS etcwj lkspS dkA
tkudkjh feyh jgh fd fdyk ij vmVkr gS [kksckA lkspk xk jgk fd cslkfg ds vksgh dsj dhu tbZ dysck] ij vksa fnuk mgk¡ dgkSa ugh ns[kkuA vku fnuu ds tjs cjs ns[kkus yqvkB vkS bgk¡ mgk¡¡ Nsfju dsj xa/kkr ysaM+hA nqigj gks; xS jgh isV ek ekuksa ewl epk, gksa; /kek pkSadM+hA x<+ ij rss mrfj ds vk;u rks tkuk nkj Hkkr rS;kj jgkA lsBth ,d lgk;d dsj dkYgS ijca/k db fngs jgsa] ts jkr ek jksVh Hkjrk cuk; ds [kck; fngs jgsaA vkt [kkfrj b;k lkspk x jgk fd lsBth lc esj dsj lqikl djk; jgs gSa] ;srss gedk ik¡pu dk pkgh fd mudj dqN Qk;nk djk; nhu tk;A ;srss lsBth dk lgst nhu xk jgk fd lgk;d dk t:jr dsj lkeku nb ds nkj Hkkr dsj tseu rS;kj djk; ns; dsj fdjik d; nsa;A lsBth gejsu ik¡pu ds mfej dsj jgsaA bykgkckn ;qfuojflVh ek flPNk jr jgsaA nljkgk nsckjh eukeS [kkfrj ?kjs vk, jgsaA mudk vkS lgk;d dk Hkqdrku db ds /kfUuckn nsr pfy fnfgl lk;dy ny vkxs dkA
ujSuh] vrjkZ gksr] Hkjrdwi igq¡pr fnu cwM+S ykx jgk] fp=dwV igq¡pr rks fudgS ds v¡f/k;kj gks; x jgkA lqf/kvk; xS nleha ds ikB~;Øe ek i<+s ^jke cu xeu* dsj %&
lqjlfj ljlb fnudj dU;k] esdy lqrk xksnkcfj /kU;kA
lc lj fla/kq unh unukuk] eankfdu dj djfga c[kkukA
vkS mgS lkeus jgSA lk;dy lk/ks ghaBr ikj djS ek Msfj ykxSA iS tc fn[ksu fd esgjs:;s ikj db jgha gk¡a rc rkm vk;xk vkS fgy ijsuA nqljs ikj vk; ds rcS ds jhek¡ ds jktk fclqukFk flag ds blFkkfir djk, izeksncu ds ckjs ek i¡wN rk¡N fdgs ij irk pyk fd mvk nwjh gSA rc ygkck xk ihyhdksBh ds egarth dk tgk¡ im<+S] lkscS] Bkdqjth ds Hkksx ckys ijlkn rss isV HkjS dsj ?kyk; lq;ksx cukA iS v[kfj xk] egarth dsj lrlax djcA dksÅ v¡m?kk; ds tejs ckys ij fxjSa] dksÅ lqjlk ds ukbZa eq¡g Qkfj ds teqgk¡;] iS egarth viusu jkS c¡wds jgSa vkiu v/;kReA gksr djr ,d ,d tus mBr] lcS tu mfB vk;u vkS ?kksM++ csap ds vk;s ckys dl fulksp gks; ds lks;uA vk¡[kh rc [kqyha tc lq:tfdju pmFksjk vl eq¡gs ij ijS ykxhA
ckgj vk; ds pkfjm dbr fugkjr mrjk; vkbZa ekul ek rqylhd`r ekul dsj pkSikbZ ^y[ku nh[k i; mrfj djkjk] pgq¡ fnfl fQjsm /kuq’k ftfe ukjkA
unh iup lj ne nkuk] ldy dyq’k dhy lkmt ukukA
fp=dwV tuq vpy vgsjh] pqdbZ u ?kkr ekj eqB Hksjh*A
Qsj dwfn ijsa dfooj ^izlkn* b; dgr%&
fp=dwV Hkh fp=fy[kk lk ns[k jgk Fkk
eankfduh rjax mlh ls [ksy jgk Fkk
“kkfUr “kkUr gks cSBh Fkh dken dkuu esaA
gedk ykx fd bgk¡¡] lkfUr u tkus dmus dYi&dkykUrj] tqx&tqxkUrj ek cbfB ds dken dkuu d ns[kr jgh gksbZA dkgs rss fd vc rks pkj cts jkrS rss ykmMLihdj duiVh >k¡>j djS ykxr gk¡A ifjdjek djr fn[ksu fd guqekuth ds calt] pfj Mkfju gS] dken dkuu dk vkS gfx gfx ikVs gk¡aA gekj /kkjfed lksp gS detskjA gedk ijHkkfor djfr gS izd`frA iS tgk¡ vksdj NVk fcFkjku gS mg¡k ugha igq¡fp ldsuA u guqeku /kkjk] u vulqb;k vkJe vkS u xqIrxksnkcjhA iwjk ,d fnu ge ik¡ps tk;k db Mkjs jgu] dkfyatjx<+ ns[kS ek] vksdj [kkfe;ktk rks Hkqxrbu dk jgk] lks HkqxrsuA ny py fnfgl bykgkckn dk] dkgs rss fd vxysu fnu rks jgk gS nljkgkA ladjx<+ ugha igq¡pS ik;u fd jkr gksb xS iS tk=k tkjh jgh vkbZA rcfgu lqjsl dDdk dsj vfxyk fpeVk VwV vkS mudj xqBqvk vkS Mk<+h QwfV xSA cgS ykx jdr ds /kkjA tSUrh dDdw >V~VS fVapjcsaUtkbu rss lhy db fnfguA xtsUn nknk mudk vius dSfj;j ij cbBkbuA vc rd ek lcS dsj lh/kk filku c<+k; xk jgkA lk;dy ds vfxyk ifg;k gekj nknk HkkbZ ck¡f/ku] fiNyk dDdw] Qzse ck¡/ksu ge vkS lqjsl dDdk dsj >ksjk&>aMk nn~nw HkkbZ A tk=k tkjh jghA dqNS nwj pysu fd rcS ihNs rss nqb ykbV vkcr ns[kkuhA ifgys rks ns[krS ukfju lVfd xS] fd u tkuh dks vk¡; vkS dk djSa\ Qsj ykx fd thi vk; tmus ij rss ,d vmj ykbV nk¡,] ck¡, ds taxy ek pefd tkfr gSA rc tkus feyk fd fldkjh vk¡;] lkmt gsjr ukbV Mªkbo djr ykx gk¡aA lc dksÅ lk;dy ij rss mrfj ds Bk<+ Hk;u iVjh ij fd thi jksfd ds dgh fd] tks ladjx<+ dbZ tkr gksa; rks ?kk;y lqjsl dDdk dk cbBk; ysa; vkS mrkfj nsa; tk; ds ladjx<+ ekA thi y?ks igq¡pS d HkS rks lc dksÅ jksdS [kkfrj g¡kFk ns[kk;uA thi Bk<+ HkSA tSUrh dDdw ukih rkSyh ckr djr vjt fdfguA thi ij dqN [kqlqj Qqlqj rks HkS iS ,d ckjfxu fx;j yxk; ds /khjs /khjs ^Dyp fjyht* djr] thi /kwj mM+kcr cf<+ x; vkxsA
gekj ny /kq¡/kqjds ladjx<+ igq¡pkA vcS dLck tkxk ugha jgkA cf<+ pyu vkxs dkA xkSgfu;k igq¡fp ds lk;dy dsj fpeVk tksjS ek cgqr le; ykxA csfYMax rks rcS gksr ugha jghA HkV~Bh yxkcS] /k/kdkcS ek ?kUVu yfx xsaA iS vc cl 15 fdyks ehVj nwj jfg xk jgk bykgkcknA lM+d likV jghA rcS VªkfQd cgqr de jgkA jkr Hkj pyr jgs rss Fkkd rks cgqrS yxh jgh] iS eafty ycs cke gks; rss mRlkfgr] ik;My tksj tksj rss py; ykxsaA tequk fczt ikj djr etk vkckA bgk¡¡ Åij pyfr gSh jsyckbZ vkS rjh lcS esj ds ckgu vkS iSny tk=hA iqy ikj db ds eqV~Bhxat] fiUVksikdZ gksr tk; igq¡psu laxeA tgk¡ Luku db ds nkjkxat] vyksihckx] eksrhikdZ vkS pmd gksr tk; igq¡psu yksdukFkA Hk¡w[k dk rks dgcS dk djh\ fcuk isVs nkuk ijs] iwjh jkr lk;dy pykcr tmu gky jgk vksss[sk ckcr ckr ugha c[kkuh tk; ldSA crkcS ykbd gS ckr gksVy ckyhA igq¡pr vcsj gks; xS jghA isV iwtk lkexzh [kre gks; xS jgh] Hkk¡M+k cjru dsj lQkbZ djr lk¡f> ckys nkSj dsj rS;kjh gks; ykx jghA bgk¡ jgk gS Fkkyh flLVeA cSBk; yhu xk gedk ik¡pu dk fd tmu dqN c¡pk [kqpk gS ijfl ds fuiVk; nhu tbZA ge ik¡ps vukjh vl rqid xtS ykxu] rÅ ifgy ik#l gksVy izcU/ku fuiVk; fyfglA tc ^,DlVªk pkTkZ* ckyk nmj pyk rks ik#l ek gks; ykx vcsjA rc [kqlfetkt gksVy eSustj nksLrkuk #[k ns[kkcr ifjp; djr ekQh ekxr] gejs ik¡pu ds ikpu lDrh dsj rkjhQ fdfguA muds ckfr dsj iw¡N idfj ds ukjk;u dDdk cksysa] ^^nksLrh dk;e djr viuk tckuh tek [kPkZ djr fuiV; pkfgr gSA**
eSustj lkgc yksdukFk rss ysMqvk exk; ds ^LohVfM”k ijlckbu* vkS dfgu ^^nksLrh dh ehBh ;kn ds fy, ;g esjh vksj lsA blfy, Hkh fd vc Hksktuchj ck¡nk ckyksa ds uke ds igys jhok¡ ckyaakass dk uke ;kn j[kw¡xkA**
Bgkdu ds chp] gksVy dsj Hkqxrku db ds pyfngsu vkS tk; igq¡psu ,yQzsM ikdZ] tgk¡ egkuØkfUrdkjh pUnz”ks[kj vktkn lghn Hks jgsaA fu;jsu mgkS LFkku gS tgk¡ gejs bgk¡ ds yky in~e/kj flag lghn Hks jgsaA tqxkM+ tekck xk yku ds ,d dksuek ij vkjke djS dsjA isVs ijk vUu rks vkyl /kS nm¡fplA chrh jkr lk;dy ij dVh jgh ]uhn vkbZ] lks; x;uA lk¡> gks; ykx pgy igy cf<+ pyhA mfB ijsuA vkssagh Bk¡; /kjh jgha xqyke Hkkjr ds vkdu dsj vinLr dhu ewjfr;k¡A lc dsj eq¡g ,d nqljs ds vkEgwWW lkEgw db ds /kjku jgha ewjfr;k¡] ekuks vkil ek vkiu fcifRr cfrvkr gksa;A fonsl ds cuh bZa HkO; ewjfr;u dk cM+s lekjksg iwoZd Bk<+ dhu xk jgk gksbZA nsl lqra= gksrS yksxu ds vk¡f[ku ek xM+S ykxh jgh gksbghaA rcS rks egkjkuh fcDVksfj;k dk dmukS eupyk yfNeu cfu ds] lqiu[kk cu; Mkjs jgkA ykxr gS ;sgh rss muds lqjPNk dsj /k;ku djr lc dk m[kM+ck; m[kM+ck; ,fgu Bs /kjk; nhu xk gSA bZa ewjrha jgha gSa fczfVl lezkVu] tktZ iape] ‘k’Ve vkS lkejkKh foDVksfj;k gjsu dsjA ewjfr;u dk vinLr dbZ ds rc rd Hkjrh; egkiq:’ku vSk usru dsj ewjrsaa mgk¡ ugh Bk<+ dhu xbZ jgh vk¡gh] tgk¡ rss bZa mrjckbZ xbZ jghaA
Tkmus fcjNk rjh pUnz”ks[kj vktkn lghn Hk, jgsa vc mvk cq<+k; pyk jgkA tgk¡ ge ik¡ps [kkuk [kk, jgsu] mgk¡ lM+d fdukjs tmu uhe ds cq<+ku isaM+ [kM+s jgsa] mufgu ij lu 1857 ds ifgy Lora=rk laxzke lsukfuu dk Qk¡lh nb ds nglr [kkfrj ygkl V¡xh jgS nhu xbZ jgha] dbvd fnuuA yksx ckx crkbu fd mvk fcjNk rjh vej lghn pUnz”ks[kj vktkn dsj ewjr yxkbZ tk; ckyh gS vkS uhe fcjNu rjh LrEHk Bk<+ dhu tk; ckys gk¡aA
ikdZ ek HkhM+ cf<+ pyh jgh vkS gedk ik¡pu dk yksx pmvk; pmvk; ds fugkjSaA lq:t nsmrk Å¡p Å¡p fcfYMaxu ds ihNw yqdk; ykxs jgsaA >ksjk>aMh lesfV ds p<+u lk;dy ij vkS tk; ig¡qpsu cM+h jsYos blVslu ds lkeus fLFkfr jhok dksBh] dSykl gksVyA ygk, fcgk, lk;dy /kjk; nhu xbZa] ifjgkfju ck lkfgck ds jgkbl dbZ vkS py nhu xk [kql: ckx dbZA vksek dmum [klwfl;r ugha jgh flck ;sds fd tkxk ,sfrgkfld gS vkS nsckcr gS lqf/k eqxqydky dsjA vksdj ,sfrgkfld egRo crkcS ckyk dksÅ ugha HksaVkuA pfy ds vk; x;u pkSdA vkt rks lM+d ds iVjh ?kyk; nqdku cfu xbZ jghaA irk pyk ,¡Bk;¡ pkSdh jkr 10 cts ds ckn vbghaA ckxS ykxu pkV [kkr cs erycA bykgkckn dsj fpRrh vkS yky xwnk ckyh chgh ljuke g¡bZA ij vcS buds idS ek dlj jghA ckxr ckxr ;sruk t:j Hkk fd ,d nqdku ds Åij NTtk ek cbB ds pkSdh ns[kS dsj tqxk+M+ +tfe xkA
vius le; ek fudj; ykxha pmdhA >k¡dh cuk, ltk, nsj jkr rd fudjr jgh vk¡bZ pkSdhA lqUnj vkd’kZd jgaahaA vc vkil es [kqpqj gks; ykx fd bykgkckn dsj nljkgk jho¡k ds jktalh dky ckys nljkgk tqywl dsj cjkcjh ugha dS ldSA dksÅ bykgkcknh lqfuu rks cksysa ^^jkr 12 cts ds ckn lksus&pk¡nh okyh pkSfd;¡k fudyrh gSa mUgs nas[ksaA** vc cft xs jgsa Ms<+A u rks Å¡ pkSdh fudjr jgha vkS u fudjhaA jkr :dS dsj fBdkuk dgkSa ugha tek jgk vk;A r; Hkk fd jkrS pfy nhu tk;A dksÅ lksgkxh igkj dsj ckr fdfgu ds vksdk rks fgaBrS ikj djS dk iM+hA dksÅ dfgu tkjh ek ywV ysr gk¡] vksdj lek/kku dhu xk fd mgk¡ lM+d ij ds isaM+u ij p<+s cnekl] eNjh Q¡lkcS ds cjZck rss jkgxhju ds ewM+s ij /kjh xBjh mBkcr gk¡aA tkjh ig¡qpr v¡tksj gks; tbZA rc tks dksÅ dmum ckjnkr djS dk fu;jbZ rks vkB tus jsan g;u lkjsu dk filku dl ekfM+ u Mkjc\
vkf[kj dkj jkrS ny jekuk gksb xkA pkd igq¡pr ikS QVS ykxA ,d lkFkh cksysa ^^ladjx<+ ds xqykc tkequ ugha [kk; ik;u] ykxr gS bgkSaSa dsj pwfd tkc mgS dqcsjk ek fg;kSa igqpsu gSA** tckc ek dgk xk rqe #fd tk bgSa] tc xqykc tkequ NuS yfxgha rc isV Hkj [kk; ds vk; t;kA bZa esj dsj ckrsa ny ds Å¡ pkj tus ds chp gksrS jgr jgha ts ge mfej jgs gk¡A
8&Lkk;dy ij rs nwlj tk=k
,dbleha lnh dsj 10 cfj’k chr pysa] rc 57 cfjl ifgys dsj] vius nqljfd;k lk;dy tk=k dsj lqf/k db jgsu gSA gk¡ mvk dky gejs ftUnxkuh dsj jgk gS egRoiw.kZA ^,xzhdYpj fMIyksek dsklZ* ikl fdgs gekj 18 lgikBh ts ek ef>yÅ nknk HkkbZ ?kyk; jgsa] ^esfjV* ds vk/kj ij ,xzhdYpj vfllVsUaV ds in ik; ds pys xs vius vius ^iksfLVax* ekA gefgu dwdqj df<+yk, jgsu fd gegh ugha yhu xkA tcfd ^dkslZ* djr ge jgsu gS vksds ^LVwMsUV QSVuZVh^ dsj ^izslhMsUV*A foHkkxh; ea=h vSk Mk;jsDVj lkgc rss jgh gS fpUgkjhA iS ^esfjV* ckyh uhfr ds pyr gksbu dk ldr jgkA eu ekfj ds pys x;u xk¡o] eEek ds yxsA eghuk ugha chr fd] ?kj cbBs vk;xk pkdjh dsj ijekukA u dmukS ^dEiVhlu]* u dmukS ^bUVjO;w* u dmuSk vjth iqjthA
v¡xzstu dk x, 7 cfj’k chr pys jgsa iS nsl mudj Hkk’kk <kscr jgk vkckA fcU/; iznsl dsj ^vkfQl ySaXost* v¡xzsftu jgh vkbZA gedk ,xzhdYpj Mk;jsDVjsV jhok ek ^is Ldsy* :0 60&60&3&(90&5&150 ds xzsM dsj ,fxzdYpj vksojfl;j inLr dhu xk jgkA nknk HkkbZ gjs inLr Hks jgsa is Ldsy :0&70&5&110 ckj 5&150 ds xzsM ek ,xzhdYpj vfllVsUVA vkt rc dsj is Ldsy etkd ykxr gSa] dkgs rss fd ;sdj vfUre ^Ldsy* rd vkt ,d etwj ds ,d fnu ds etwjh gksfr gSA vkS vc ge :0 18 gtkj isUlu ikbr gS] rÅ egxkbZ HkRrk ikcS [kkfrj lkfFku ds lkFk nk¡r fuiksjs dysDVj& dfeLuj ds vkfQl Kkiu nsr ckfxr gSA [SkjA ge 29 vDVwcj 1954 ds ^Qksj uwu* ek ^Tokbu* fdgsuA rcS ^Qksj uwu* vkS ^vkQ~Vj uwu* dsj egRo jgck djr jgk] ^lhfu;kfjVh dkmUV* ek varj ifM+ tkr jgkA Mk;jsDVjsV ek dke lh[kr jgsu] 22 fnukS rks ugha chrs jgsa fd tkxk cuh vkS ,xzhdYpj vfllVsUV in ij gekj izekslu gksb xkA iksfLVax HkS nl fnuk ckn ,fxzdYpj esdukbTM QkeZ dqBqfy;k jhok ekA mgk¡ gejs in dsj uke jgk vfllVsUV QkeZ lqifjuVsUMsUVA N eghuk chrr djNuk iz;kx ds ckcw jkek/khu flag th ds csVh fo|korh dq¡vfj rss 2 twu 1955 dk gekj fcvkgkS gks; xkA iS vc tk=k djS [kkfrj dgkSa fxjLrh vkM+s vk; tk; dgkSa pkdjh vkS dgkSa vkc; tk; [kkfrj Nq~~V~Vh ys; dsj tger mBkcS d ijSA gekj ygqjÅ HkkbZ Lo0 v:.kizrki flag ftudj ?kjgk uke cPpkckcw jgk fp=dwV tk=k ek ugha tk; ik, jgs vk¡;A mvk le; Å¡ njckj dkyst jhok ek ,e0 ,0 Qk;uy djr jgsaA ifjckj ek dmukS fcvkg ek lc tus ?kjs jk;iqj vk, jguA fcvkg dkjt fuifV xk jgkA gekj rkrhy vcS ckdh jghA iM+kslh xk¡o cjgnh ek gejs llqjkj djNuk ds ckcw xqykc flag dsj ukrekuh jghA Å¡ vk, jgsa cjgnh] mudk irk pyk ge jk;iqj vk, g;u rks vk; xsa gerss fey;A ckrS ckr rss irk pyk fd Å¡ lk;dy rs vk, gk¡ vkS dkfYg cgqj tk; ckys gk¡A dgS ykxsa pyh djNuk ckfx vbZA
gekj HkkbZ etkd djr dfgu tc viuk djNuk tk; ykxc rks gejs fg;k¡ vk; tkc ge viuk ds lkFkS py nscA ckcw lkgc dk fcnk db ds nwukS HkkbZ vk; ds cbB x;uA vcfgu nsl ds 5 lgj ucky Vkmu ?kksflr Hks jgsaA ,u&ukxiqj] ,&vykgkckn] Ogh&cukjl( ¼vc okjk.klh½] ,&vkxjk vkS ,y&y[kuÅA cPpkckcw ihNs ifM+xsa fd pyh bykgkckn gks; vkck tk;A ge dgsu pyS d gks; rks pyk cukjl] bykgkckn rks rqegw¡ ckxs g;kA ekNh pkgS [krk] dfgu ge rks xksM+S mBk, guA
nqljs fnuk ckcw lkgc vk¡, mufgu ds lkFk fudj ijsu geg¡w nwukS HkkbZA vcdh lh/kk filku ugha ck¡/ku] vcrks dek; ykxs jgsuA lk¡> gksr pkd igq¡psuA Hkkjrxat ds vkxs FkksM+k Hkhrj ?kqfl ds ckcw lkgc dsj ,d xk¡o ek [ksrh gksck djr jghA m¡gSa ysck; yb xsaA igquk ds ukbZa vknj lrdkj Hkk] fc;kjh djr esgjs:;s xkjh ?kyk; xkbuA ?kq¡¡/kq¡jdsu mfB ds py fngsu] tc fd vkxzg jgk fd tsmukj db ds jekuk gksck tk;A uSuh ig¡qpsu rks ckcw lkgc djNuk pyS [kkfrj [khap rku epkbu A vkf[kj dkj b;k dgs ij NqVdkjk feyk fd cukjl rs ykSfV ds vmc rc nqb pkj fnuk #dc] vkt tk; nsbZ A
tequk fczt ikj db ds tk; igq¡psu nkjkxatA rcS cukjl tk; [kkfrj] lgj ds nqljs Nksj ij cus xaxk dk QkQkeÅ ds dtZu fczt ij rss ikj djS dk ijr jgkA lkL=hiqy rks ckn ek cukA cjlkr ckn nkjkxat dbZ xaxk ij ^iSUVwu fczt* cuk; nhu tk; ykx jgkA xaxk ds jsr ij fcNk; nhu tkr jgha yksgs dsj eksV eksV pknj vkS /kkj ij cM+s cM+s Mªeu rss iSUVwu iqyA gyqd lokjh lgtS xaxk ikj gks; tk¡;A gekj ik¡pu ds lk;dy xaxk ikj db ds pf<+ xbZa tk; xzk¡V V~ad jksM ij vkS /kk; ijha cukjl dbZ dkA lM+d [kwc pkdy vkS jgh phduA ykjh eksVj ckyk VªSfQd rcS deS jgr jgkA iVjh ds [kkys Nrukj fcjNk jgsaA tgk¡ rgk¡ dqvk¡ vkS efUnfj;k] tkxk tkxk ikuh Hkjh pjgh jghaA xkeu ds Nksj ij] ikuh Hkjs rykc ns[kk¡;A lM+d ds nwukS tejs] yxsu yxs xk¡o vkckn jgsaA gejs bgk¡ rcS lM+d ds tejs 6&7 fdyks ehVj ds vk¡rj ek jgs gk¡a xk¡oA HkkSxksfyd fclqcr js[kk bgS {ks= rss fudjfr gSA ;srss bgk¡] gejs bgk¡ rss vf/kd xjeh jgr gSA ?kke cgqr rst gks; pyk rS] iS ihNs dbZ ds yqvkj rss lk;dy gyqd pyr jghaA dkfYg rss vkt rd vc 175 fdyks ehVj py pqds jgu A fu;jk; xk jgk xksihxat] tsds ckjs ek jhok ckys /kkjuk cuk, jgsa fd mgk¡ ds ejn [kk; dek; df<+ tkr gk¡ ijnslA jfg tkrh gk¡a esgjs:,] NksV NksV xnsyk vkS ljdV cw<+A
chp lM+d ij gh] gh] Bh] Bh] epk, 20&25 tus ?ksjk vl cuk, Bk<+ ns[kkusA gegw¡ ik¡ps lk;dy rss mrfj ds Bk<+ gks; x;u vkS ns[k; ykxsu reklkA fn[ku lM+d ij ds ctctkr Mkej ij ,d tus uax /kM+ax] yky y¡xksV dls fpV~V iM+k gSA dqN nsj ek mfB ds [kM+k Hkk vkS gk¡Fk Qbykbl rks dbZ tus ,d ,d :fi;k vksds xfn;k ij /kb fnfguA irk pyk fd ljr yxh jgh lM+d ij ds ctctkr Mkej ij m?kkj 10 feuV rd iM+s jgS dsjA
rcS <kck ugha jgsaA ,dBs iufivkbZ ykbd lkeku /kjs] djfg;k p<+k, dqNw lsjkcr nqdkunkj ns[kkuA mgk¡ igq¡fp ds ifu fivkbZZ fdgsu vkS pyfngsu] iS ykx; ykx vkylA cLrh ds cbcs lM+d fdukjs ,d v[kkM+k ns[kkuA tmus ds pkfjm dbZ xqBqvk Hkj Å¡p b¡fVgkbZ nsckj jghA chp ek nwukS tejs iksjlk Hkj vkS pkjkS [k¡wVs eqM+ FkIi Å¡p b¡Vgk [kEHku ij ljir dsj NcubZ jghA mgk¡ tk; ds lk;dy vksa<+dk; ds mrfj x;u v[kkM+k ijA dqLRkh [kkfrj ugha] vkjke djS [kkfrjA lcsjs dsj lhapk&[kksnk v[kkM+k [kwcS BaM jgkA xqBqvk ds m¡pkbZ ckyh nsckj yqvkj jksds jghaA >ksjk dsj rfd;k cuk; ds fcuk diM+k mrkjs imf<+ jgsuA >idh vk; xSA ,d ckjfxu cPpk mfB ds cbfB xsa vkS dfgu *^nknk lk;dy ckfgj Bk<+ g¡bZ] dksÅ yb u tk;A**
vyfl;ku rks [kwcS jgsu iS eafty jgh nwj] ;srss iqfu ds py fngsuA csjk yVfd xk jgk] ?kke dksejk; pyk rS] fiaNgqr c;kj lgkjk n;s jghA lk;dy gyqd pyr jgh vkbZa] v¡f/k;kj gks; ykx iS cukjl rc igq¡psu tc fctqjh ds txj exj gks; ykxA iw¡Nr vk¡Nr tgk¡ tk; ds lk;dysa Bk<+ HkbZ] nfgus tejs ,d dksBh ds xsV ij eksV eksV v{kj] ^eeksek* fy[kk ns[kkuA irk pyk fHkrjs mvk dksBh gS tmu] cukjl fgUnw ;quojflVh ¼ch0,p0;w0½ ds laLFkkid vkS ok;l pk¡lyj] egkeuk enu eksgu ekyoh; th dsj fuckl jgh gSA mgSa fefyxsa gemfej ;qfuojflVh ds ,d Nk=] ts ysck; yb xs ;qfuojflVh ifjlj ds fHkrjs vkS BgjS dsj djk; nfgu lqiklA cgqr jkr chrr rd u, fe=u ds lkFk gksr jgk vkck xIi lM+kdkA lks;u rks irS ugha pyk fd dc chfr xS jkrA lcsjs mfB ds ;wfuojflVh ds laLFkkuu dk nsf[k ds py fngsu j¡kM+] lk¡M+] lh<+h vkS lU;kflu ckyh cLrh dbZA xaxk ds ,d ?kkV ij [kM+s gksbds xaxk ikj fugkjsu rks jkeuxj ds izklkn ns[kkusA xaxk ij ibjr ub;u dk ns[ks] dfccj iarth dsj ukSdk fcgkj ds lCn eu esa fcpjS ykxsa %&
lSdr “k;~;k ij nqX/k/koy] rUoxh xaxk xzh’e fojy] ysVh gS Jkar Dykar fu”py]
dkykdkadj dk jktHkou lks;k ty esa fuf”pUr izeuA
ikNw dk fQjsu rc fn[ksu eafnju] vkckl] fuckl vkJeu dsj ,d nwljs rss gksM+ djcA ?kkVu ij rkus] iRru vkS ck¡ls ds cus] cMs cM+s Nkru rjh cbBs i.Mk] yksxu dk Hko lkxj ikj djkcS] vkS bgyksd&ijyksd lq/kkfj ds csj csj ds vkck tkgh rss eqDr djkcS ds fdfj;k djkcS ek C;Lr gk¡A nfPNuk y; y; ds lkeus ckys dsj [kyhlk [kkyh djkcr i<+s tk; jgs gk¡ blyksdA ?kkVu ij rss xaxk ds cgkvks rd mrjr lhf<+u ij tu leqnk; mrjk p<+h ek C;Lr gSA dksÅ ty ek Bk<+ v¡mBk] rtZuh rss ukd nck, cqM+dh yxk; jgk gSA rks dksÅ esgjs:vu dk ugkr] diM+k cnyr u;uk fuiksj fuiksj fugkj jgk gSA ckfx jgs gk¡ bgk¡ mgk~¡ dsrsusm tVktwV /kkjh vkS dsrusm eqf.Mr eLrd] lk/kw&lU;klhA
b;k lc nsf[k ds xqur /kqur pfy fngsu fclqukFk eafnj dbZA [kksju ek jk¡M+] lk¡M+ vkS lU;klh HksaVkusA lh<+h rks nsf[ku vk, jgsuA fbgk¡¡ nqdkunkju ds nyky ps#vk idM+S ykxsaA crk;u fd ge ik¡ps njlu db ds iwfUu dek; ugha vk;u vk; fd iwtu lkexzh cslkghA ge nwukS Hkkbu dk nsf[k ys; nsr tk] bUnkSj ds egkjkuh vgY;kckbZ ds lu 1717 ek 15*5 ehVj Å¡p cuckck eafnjA tmus ek imus nqb lkS cfjl ckn bZ0 lu 1889 ek iatkc ds egkjktk j.kthr flag] efnj ds Åij dbZ 820 fdyks xzke rmy ds lksus dsj irqjk p<+ck, jgsaA nsf[k ys; nsr tk Kkuckih eafnjA gekj Kku c?kkjc lqfu ds dbfrvk; xsa Å¡ ik¡psA b;k Kku ge ik, jgu chrh jkr fc”ofc|ky; ds vius u, Nk= fe= rssA
fulksp gks; ds lc fn[ksu Qsj czg~euky tk; ds irk yxk;u ^ok.khforku Hkou* nmvk lkgc ds fe= vkpk;Z fo”oukFkizlkn th feJ dsjA irk pyk fd Å¡ vktdky dgkSa ckgj gk¡A Qsj tk; ds fn[ksu mvk eafnj tmus ds nsckju ij mRdh.Zk gS vkpk;Zth }kjk laikfnr ^dkf”kjkt laLdj.k jkepfjr ekul*] tmus dsj mn~?kkVu fdgs jgsa rRdkyhu Hkkjr dsj iz/kku ea=h] ia0 tckgjyky usg: vkS Qsj ^cuk jgs cuk jl* ds Hkko fygs cbBu lk;dy ij] py fngsu lkjukFk dbZA jkLrS ek rks gS c:.kk ij cuk iqyA ;sdk gkyS ek ltkok xk gS] lkjukFk ds jsfyax ds vuqgkj dsj jsfyax cuk; dsA mRdh.kZ gS dfccj t;”kadj ^izlkn* dsj] c:.kk ij fy[kh iwjh dforkA dkO;kal gSa
^vjh o:.kk dh “kkUr dNkj] riLoh ds fcjkx dh I;kj*
¼vkS vafre iafDr] ewyxa/k dqVhj fcgkj dk vfiZr gS½
^rqEgkjk og vfHkuanu fnO; vkSj ml ;”k dk foey izpkj]
ldy clq/kk dks ns lans”k] /kU; gksrk ckjEckj
vkt fdruh “krkfCn;ksa ckn]mBh ?oalks esa og >adkj]
izfr /ofu ftldh lqus fnxUr]fo”o ck.kh dk cus fcgkj*A
bgS xquxqukr] ik;Mky pykcr vk; igq¡osu lkjukFk] tgk¡ /kkjfed ckS)] iqjkrRo izseh] bfrgkldkj] lkfgR;dkj vkS gejs ik¡pu vl lSykuh vkcr tkr jgs vkcr gk¡A bgk¡ fcuk Nr dsj fcgkj] iksjlu rjh bgk¡ mgk¡ Qby gk¡A tkus feyk fd Hkxeku cq)] ifgys ifgy b¡gSa vk; ds /kkjfed ijcpu fdgs jgsaA /kje/kkjh tu ;sdk e`xnko] e`xnk; ;k fd fjfliRru dgr gk¡A lkjax ekus fejxu ds Lokeh lkjaxukFk uke fcxM+r fcxM+r gksbxk lkjukFkA lkjaxukFk dsj fadacnUrh tkus feyh fd iqjkus tekus ek] dklh ek ,d cgqr /kuh lsB jgkA vksds ?kjs pdju dsj QkSt jghA vius gk¡Fks mvk dqNw ugha djck djr jgk vk;A ;srss vksds xfn;k ek ?kyk; ckj tkfe vk, jgsa vkS ifM+xk csjkeA rc jFk ek pf<+ ds] cq) fHk{kqvu ds yxs vkck fjfliRruA mudj minsl lqfu ds] tejs ds cu ek tgk¡ lkjaxu ¼fejxu½ dsj jgS jgkbl] mgSa djS ykx riA jls jls vksdk Kku izIr HkkA mvk fejxu ds lkFk jgS] mufgu ds lkFk [ksyS] Å¡ tmu pjSa [kk¡;] mgkS [kk;A mvk dgkcS ykx lkjaxukFk vkS vksgh ds uke rss mvk txg ?kyk; dgkcS ykx lkjaxukFkA jls jls] cnyr cnyr lkjaxukFk uke gks; pyk lkjukFkA dgkSa bgkS i<+SS d feyk gS fd ^rhu yksd rs U;kjh dklh* ds jktk HkksysukFk geslk uxj ds chp vius Qseyh lfgr jgs vk;sa] fgeky; rs vius lkj ¼ lkjukFk ½ dk cksyk; ds ,d bykdk nS fnfguA mgk¡ ckxr&?kwer ns[kS dk feyk VwV phdu ikFkj dsj ^v”kksd LrEHk* ¼ykB½A tmus ds mijd, Hkkx ek cus gk¡ pkj flag] ftudj ihB tqjh gSa vkS mudj pkj eq¡g gk¡ pkj dbZA bgS vk; Hkkjr nsl dsj jk’V~h; fpUgA flagu ds xksM+s rjh cus gk¡a pØ] mufgu dsj vkd`fr mdsjh tkfr gS] ns”k ds jk’Vª/ot ds chp ekA ykV cuckbZ vk; lezkV v”kksd dsjA
Lrwi nqb gk¡A tmu bZaVu dsj Å¡p <wgk nfD[ku dbZ gS vksds Åij ,d cqthZ dsj vuqgkj cuk gSA crkck xk fd mvk eqxy cknlkfg dsj cuckck vk;A tsdj uke gS pkS[k.Mh LrwiA nqlj d, Lrwi ij rks uDdklh dhu ikFkj] vk/ks nqjh rd yxs gk¡A vksdj m¡pkbZ gS 28-50 ehVj vkS C;kl gS 11-20 ehVj] uke gS /kes[k LrwiA vksdk /keZpØ Lrwi ?kyk; dgk tkr gSA ,d rss cf<+ ds ,d] vkus nslu ds cuck, efUnj rkss dbvd gk¡ tmusu ek Hkxeku cq) dsj Lof.Zke izfrek fcjkth gbZa ij ;sds mRrj dbZ ckyk eafUnj gS lcrss tcjA
lkjukFk ek cgqrS lkQ lQkbZ vkS jgfr gS cscLFkkA iwjk ifjlj] lqUnj isaMa im/ku rss ltk gSA cM+s cM+s vlksd ds Nk;knkj fcjcu dk rjkl ds lqUnj vkdkj nhu xk gS tmu ,d eksVkbZ ,d m¡pkbZ dsj ns[kkr gk¡A vblus tkxk ek HkhM+ rks gksrS dsj vk; ij lkfUr NkbZ jgfr gSA bgk¡ rss VjS dsj eu u ijS iS etcwjh cl pfy ns; dk ijkA
nqljs fnuk fejtkiqj rss pfy ds tk; igq¡psu pqukj dsj fdyk ns[kSA xaxk unh ds Å¡ps HkhV ij Bk<+ gS NBeha lnh ek cus pqukj fdyk dsj vclslA cknkS ek fdyk ek fujeku gksr jgs vk¡,A ;sdk ns[ks ij gegh ykx fd eqxyu ds vkxjk vkS fnYyh ds yky fdy ek ;sdj udy dhu x, gSA x<+ ij p<+S [kkfrj] iqjufd;k lM+d ij [kksM~<k cus gk¡] tmus nmM+r ?kksM+ u NfVySaA fdyk ds ck¡, dbZ rss cgfr vkor xaxk fdyk ds lkeus rss ledksa.k cukcr cf<+ tkfr gS vkxs cukjl dbZ dkA fdyk ds lkeus m¡pkbZ ij cuh ckjknjh ij rss ns[kr xaxk cgqr nwj rd ns[kkfr gSA vblu ykxr gS fd dkslu dksl nwj rd] /kqbfey ijh lqisr fiNkSjh fcNku gSA crcb;k dgSa ^^mvk ns[kh tgk¡ /kqU/k Nkck gS mvk vk; cukjl**a iS gedk u ns[kk;A
ckjknjh dsj j[k j[kko vPNk gSA e[keyh gjh nwc ds yku ds pfjm dbZ lqUnj Qwyu ds im/kk ygygkr eu eksg ysr gk¡A fdyk ij vkcS [kkfrj vksdj pDdj dkVr Åij dk p<+S ijr gSA fdyk v¡xzstu ds tekus ek jgk gS QkSth Nkouh vkS vc gS Hkkjr nsl ds v/kZ lSfud cy dsj NkouhA
djhc pmng lSk cfjl iqjku fdyk dk tmu tmu lYrur viukbu Å¡ vius eu ds vuq:i dqN u dqN fujeku djkcr xsaA vksdj ,d ifV~Vdk ek dqN tkudkjh fy[kku ghA fdyk ds Åij iFkju dsj ,d eM+ck cuk gS] vksdk cgqr iqjku crkck tkr gSA fdacnarh rks cgqr gbZa iS mudj bfrgkl rss dmukS ckLrk ugha vk;A pqukj dsj ikFkj vkiu vyx [kkfl;r jk[kr gSa] tmu cgqr phdu vkS dksej gksr gSaA lkjukFk ek ns[kh vlksd dsj ykB bgSasa ds ikFkj dsj cuh tukfr gSA
iwjk fdyk ns[kS dk ugha feySA tmu nsf[k ik;u mgS vktkS ;knxkj cuk gSA mrfj ds pfy fngsu xzsV Msdsu jksM dbZA dbvd fnuu rss tsB ds xjeh lgr lk;dy pykcr Fkfd ds pwj gks; x, jgu] fgEer iLr gks; xsS jghA lM+d ds tejs Bk<+] fudjS ckyh ykfju dk gk¡Fk ns[kkcr jksdh iS dmukS ugha #dhA ,d Vªd ckyk lgk; HkkA ge nwukS Hkkbu dk p<k; fyfgl] ykfn fyfgl lk;dy vkS fcgku gksr mrkj fnfgl jk;iqj ek vkS cf<+ xk jhok dkA
No comments:
Post a Comment