a
17&ifgyh ifgy csj lkxj njlu
fgefxfj
ds ,d >ydS Hkj r feyh jgh] vc eu ek ?kqeM+S ykx jgk lkxj njlu djcA ge vk;
x;s jgsu fiFkkSjkA tgk¡ rs fudjr gS eqEcbZ&dksydrk ckyk ^usluy gkbZ os*
uacj 6- jk;iqj rs lcsjs 6 cts] e/;&iznsl lM+d ifjogu dsj ,d cl NwVr jgh
iqjh dkA iqjh rs mgS le; NwVr jgh mM+hlk lM+d ifjogu ds cl jk;iqj dkA bZa nwukS
fiFkkSjk gks; ds vkcr tkr jghaA fiFkkSjk gS jk;iqj rs 100 fdyksehVj nwjA
fiFkkSjk ek gejs fe=u ds chp tc rc ckr pyS fd pyk nsl ds iwjc /kke ckys ihB
iqjh ds lkFkS] txUukFk th dsj njlu dfj vkck tk;A b;k lkspr lkyu chfr xs jgsa ij
mgk¡ tk; dsj ledBk ugha cbB jgkA bgS chp fiFkkSjk gkbZ bldwy ek] ckcwiqj ftyk
lruk ds jgcklhs ,d izk?;d cnyh ek vk;saA v/;kfRed #fp ds jgsa vkS jgsa fo}kuA
murs gekj gks; xS nksLrhA uke jgk ia0 pfUnzdk izlkn f}ossnhA bZa mPp f”k{kk
izkIr fdgs jgsa okjk.klh ekA dgkcr jgsa “kkL=h thA cgqrsjs mughsa dgS ykxs jgsa
xq: ckckA gejs /kkjfed vkLFkk dk “kkL=h th ubZ jkg ns[kkbuA gegw¡ mudk dgS ykxu
xq: ckckA tc fd Å¡ duQq¡dck xq: dcgw¡ ugh jgsaA
rcS
gekj iwtk&ikB vksru; gksr jgh tsruh vku lkekU; fgUnw djck djr gk¡A ugkr]
yksVck rs ewM++s ij ikuh Mkjr] lq: gks; tkr gS dmukS L=ksrA fgUnh ckyh izkFkZuk
detksj ekuh tkrh gk¡A ;srs iwtk&ikB laLd`r Hkk’kk e dhu tkfr gSA dg; d pkgh
nsmrk viu; nso ckuh dk le>r gk¡ vkS vksgh d ilUn djr gk¡¡A ikB djS ckyk Hkys
vksdj vjFk u tkuS] ?kksj vlq) mPpkju dj;A xq:ckck gejs ijaijkxr iwtk ek lq/kkj
djk; Mkjs jgsaA gekj ifjckj jgk oS’.ko] bZLV jgsa jkeA xq: ckck mUeq[k db Mkjs
jgsa “kfDr iwtk dbZA nqxkZ lIrlrh dsj dj; ykxs jgsu ijk;uA ^,sa ghza Dyhsa
pkeq.Mk;s foPps* lcnu dk xq: ckck crk;s jgsa cht ea= vk;A eu; eu xqu xqukr Qsj; ykxs jgu deyk{k dsj ekykA ge dgh
^^xq:ckck ge laLd`r dsj xksM+&ewM+ ugha tkuhA tmu if<+r gS vksdk ugh
le>h] mvk gksr gS =qfV iq.kZA** vksdj lek/kku xq: ckck dmum u dmum esj rs
dfju nsa;A dgaS ^^nsch vk¡; ekrkA egrkjh vius csVck ds rqrqjkr lcnu dk lef>
ysfr gS vkS gksfr gS ijlUuA
rc
rd ge jgsu vk¡/kj lj/kkoku] [kwcS /kje Hkh# vkS vkLFkkokuA /kje ek rjd fcrjd
djS rs gkfu gksfr gSA gkfu dkgs ds\ b;k rjd ds mRrj xksy eksy gksck djr gSA rc
rd gekj /kkjfed lkfgR; dsj v?;u u ds cjkcj jgkA ;srs xq: ckck tmu le>k; nsa;
rmu eku ysr jgsuA ugh le> ik;s jgu fd *,d vuhg v:Ik vukek] vt lfPpnkuUn ij
?kkek* dk dmjk dmjk db ds vuaxks cuaxks nsch nsmru ds dyiuk djr foxzg fujfer d;
yhu xsaA dskgw ds tkes gk¡ pkj gk¡Fk] im<+s gk¡ xksM+jh ekjs lgl= Qu ukx ijA
cskMjh rs fudjk gS lgL+= i= deyA vksa ij fcjkts gk¡ pkj eq[kh lqisr Mf<+;yA
pkj Hkqtk ckysu d tc dcgw¡ dgkSa tk; d gksr gS r cbfB tkr gk¡ x#M+ ijA rhlj tus
ds lckjh gS cjnkA bZa vksUgk ugha ifgj¡;A yisVs jgr gk¡ ck?kEejA buds gk¡ rhu
usa=A xjs ek yiVk jgr gS ukxA Hkky ek g¡fl;k ds ukbZa nqbt ds pUnzek pedr gSA
¼cjreku dsj ekuq’k] tc rc tk; ds [k¡nfj vkcr gS vUrfj{k ckys trkjFk p¡Unzek
dkA½ buds tVu ek leku gh xaxkA u tkuh budj dk;k dsruh tcj gSA dgk tkr gS fd
budj fuokl dSykl ek gSA mvk dmu dSykl vk;] dks tkuSA dkgs rs fd Qqfju Qqfj ds
tmu dSykl gS] mgk¡ rhjFk tk=h] tc tkr gk¡ rc ,d xqQk ek cjQ dsj cur fcxM+r ,d
fyax nsf[k ds eku ysr gk¡ fd f=us= /kkjh dsj njlu db fygsuA b;k esj ds
vuaxks&cuaxks tuu dsj iyVu ghA uj Hkj ugha] ukjh ?kyk; ts dgh tkrh gk¡
“kfDr :ikA ,d tuh g¡bZ tsdj lckjh flag gSA buds gbZa chl HkqtkA nwlj tuh g¡bZ
ts ch.kk ctkcr jgrh gk¡ vkS cbB jgrh gk¡ dcgw¡ gal ij dcgw¡ dey ijA rhlj gbZa
ts lckj jgrh gbZa v#vk ijA bZa lc cgqr gk¡ tc fd bZ”oj gS ,dA ,d vmjkS gk¡
ftudj ewM++ gS gk¡Fkh dsjA vfdgk; tcj gS budj isV vkS lckjh gS ewlA ,d vksÅ¡
gk¡ ftudj eq¡g gS ck¡nj dsj vkS gS buds iw¡N ?kyk;A budj lckjh gS iou] tsdj bZa
csVck vk¡ghA budj ,d firk vmjkS gk¡] vksbu rhu vk¡[kh ckys ftuds ckjs ek bgkS
dgk tkr gS fd Å¡ vk¡gha vuk;Z nsmrkA dssrusu dk fxukbZA gejs /kje ek 33 djksM+
nsmrk gk¡ ftudj ckl ekuk tkr gS xÅ ekA gekj r b;k lc lqfu if<+ ds vfdy gks;
tkfr gS xqeA
gegh ykxr gS fd ekuq’k dsruk tcj gS fd ,d dbZ
ijeczg~e ijes”oj dk tmus dsj C;k[;k ifgysu gks; pqdh gS] vksdk cuk; Mkfjl
[ksymukA ,d csjdh dspqgh cuk; ds vorkj djkbl] ,d csjdh eNjh] ,d csjdh cjkg] Qsj
vk/kk flag vkS vk/kk ekuqlA dkyifud tqx =srk ek vmrkj djkbl jke dsj] Qsj }kij ek
d`’.k dsjA rÅ isV ugha Hkjk r dfYd dsj vmrkj djk; fnfglA budj lc dsj
dkj&dqUuh] iqjku iksfFku ek fy[kh] i<+cs ek vkcr ghA
gky
dsj ckfr vk;A ckfr vk; dytqx ¼;a=;qx½ ,dleh lnh ds X;gjesa cfjl dsjA ,d tus
gedk izcq) ukxfjd ekur] ^,d ijekRek&,d fo”o ifjokj IysfVue tqcyh o’kZ
2011&12*] iztkfirk czg~ekdqekjh bZ”ojh; fo”o fo|ky;] “kkfUr/kke] f>fj;k
jhok ek vk;ksftr dk;ZØe ek gkftj gks; [kkfrj fuea=.k i= nb xsaA ,d ijpk ?kyk;
fnfgu tmus ek mijS eksV v{kju ek Nik gS ^ijekRek vk pqds gSaA* ijpk ek bckjr
tcj gSA vksdj dqN [kkl ckrsa gk¡A ^------loZ”kfDroku ijekRek egku Hkkjr ns”k ds
jktLFkku fLFkr vkcw ioZr ij vorfjr gks pqds gSa vkSj iztkfirk czg~ek ckck ds ru
ds ek/;e ls xqIr jhfr ls viuk vykSfdd dk;Z dj jgs gSaA ijekRek ftUgs bZ”oj]
Hkxoku] vYykg] xkM vkfn ukeks ls ge tkurs gSa] fujkdkj T;skfrfcUnq :Ik gSaA*
vkxs Nik gS ^-----ijefirk ijekRek bl le; fc”o dh lHkh vkRekvksa dks ikou cuk dj
fQj ls vius ?kj czg~eyksd ys tkus vk, gSaA** b;k ckfr rs gegha ykxr gS fd /kjrh ekuq’k foghu gks; tbZA
[kSjA czg~eyksd tkc] rc tkc] vcS tmu ckr crk; jgsu gS vksdk crk; ysbZA tc ge
?kksj lkDr iwtd jgsu] rc rd ge b;k ugha if<+ ik; jgsu fd oSfnd] mifu’kn vkS
n”kZu dky dsj vk;Z lfPpnkuan dk \dkj
dfg ds iwtr jgsaA vksds xq.ku ds vk/kkj ij uke /kjk;s jgsa czg~ek] fo’.kq] #nz]
f”ko] x.ks”k] bUnz] vkfnR;] o#.k] vfXu] ;e] erjJo vkS vk;ZfenA b;k tkus feyk gS
_xosn ds lwDr 164 ds 46 ossa ea= rsA ikSjkf.kd dky rs ewjfr iwtk lq: HkS r tmu
Qnhgr \dkj
lfPpnkuan ds HkS mvk r ge ifgysu crk; MkjsuA
vkpk;Z
tkudhoYyHk “kkL=h th vius ys[k ^,d lkfgfR;d dh Mk;jh ek fyf[k xs gk¡A ^Hkkjrh;
laLd`fr ds cgq#fi;kiu dk D;k dguk] mldh dksbZ fuf”pr vkSj fu/kkZfjr :Ik js[kk
ugha gSA gk¡ ,d ckr nkos ds lkFk dgh tk ldrh gS fd ,slk dqN Hkh vdk;Z] t?kU;]
dqfRlr vkSj dq:Ik ugha gS ftls Hkjrh; laLd`fr us vkRelkr u fd;k gksA^
xkSre cq) ds b;k ckuh dsj rcS gedk tku
dkjh ugha jghA mvk ckn ek ikyh rs fgUnh ek vuqokfnr gegha i<+S d feyhA
^dksbZ Hkh ckr blfy, lp er ekuks fd og fdlh egkiq#’k us dgh gS] fdlh ifo= iqLrd
esa fy[kh gqbZ gS] mls cgqer lp ekurk] vFkok izphu dky rs lp ekuh tk jgh gSA
tks ckr cqf) foods ls rdZ dh dlkSVh ij ekuo fgr esa [kjh mrjs mls gh lp ekuks
mlds vuqlkj vkpj.k djksA* ¼lEiknd egkjkt ;ksfxjkt] vuqoknd vkpk;Z fo”oukFkizlkn
feJ½A
ckr mBh r dgk¡ rs dgk¡ igq¡fp x;A
b;k ijlax dk Nk¡M+h bgSa vkS pyh vc vkus izlax dk idM+k tk;A xq: ckck vk; ds
gedk crkbu fd muds bLdwy ds nqb izk/;kid lifjokj iqjh tk=k ek tk; jgs gk¡A vxj
ge lkFk nsbZ r xq: ckck lkFk pfy nsgahasA b;k ckr fc|k th ds lkeusu Hk;A le; de
jgk iS ge nwukS tus vkil ek ckr db ds xq: ckck dsj lkFk ns; dsj gkeh Hkj fngsuA
gekj cM+s cssVk fpa0 jkfcu jgsa nleh ek] fpa0 iz”kkUr vBeh ek] fcfV;k fpa0
js[kk NVeh vkS fpa0 lq/khj pkSFkh ekA r; Hkk fd budk ik¡pu dk u yb tkck tk;A
ih0Vh0vkbZ0 NksVs yky flag gejs xk¡o ek fc;kgs gk¡A vius ifjckj ds lkFk gejs
c¡xyk ds usjsu jgr jgsaA gedk dgr jgsa nkÅ vkS fc|k th dk eEekA Å¡ ftEek y;
fyfgu fd gejs yfM+du ds ns[k&js[k db ysghaA yfM+dk [kkuk&ihuk mufgu ds
bgk¡ dfjgha vkS jkr vk; ds Å¡ gejs ?kjsu ek lksbghasA yfM+dk NksVsyky flag dsj
brkt djr jgsaA fpa0 js[kk vkS fpa0 lq/khj muds nqyfgu rs [kwc ijps jgsaA yfM+dk
b;k cscLFkk d eatwj d; fyfguA tmus fnuk gedk ik¡pu dk tk; d jgk fpa0 js[kk
lcsjsu rs eu fxjk;s jgha] vk¡[kh ds rjSuk Hkjs jgsaA vkf[kj r; b;k Hkk fd fpa0
js[kk vkS fpa0 lq/khj lkFk pySaA fpa0 jkfcu vkS fpa0 iz”kkUr NksVsyky flag ds
ifckj ds lkFk ckn ek tbghsaA gejs ik¡pu ds iqjhtk=k rs izsfjr] ge ik¡pu ds
cgqfj vk;s ij] y{ke.k flag] NksVsyky flag ds lkFk lifjckj iqjh tk; ds
iksjksxjke r; fdfguA y{ke.kflag ifjgkj vkgha ftyk lh/kh ds c?kckj dsjA rcS jgs
gk¡ e?; iznsl lM+d ifjogu ek psdjA inLFk jgs gk¡ fiFkkSjk ekA gekj mugw¡ rs jgk
gS ?kjksckA Å¡ fpa0 jkfcu vkS fpa0 iz”kkUr dk vius lkFk y; tk; dk jkth d; fygs
jgsaA ge ik¡ps tc cgqfj vk;u rc y{ke.k flag vkS NksVsyky flag ds ifjckj ds lkFk
fpa0 jkfcu vkS fpa0 iz”kkUr QksdV ek cl rs iqjh xk jgsaaA
gekj ik¡pu dsj tk=k tkr ds nkjh jgh
jsyxkM+h rss ckYVs;j gksr vkS okilh cl rsA egkjk’Vª ds ukxiwqj rs pfy ds
e/;&iznsl ds jktuk¡nxk¡o ftyk ek ?kqlr] nqxZ] jk;iqj vkS egkleqUn gksr
ckYVs;j ckyh Vªsu ckxcgjk vkcr jgh] jkr dsA ckxcgjk gS NksVk dlckA bgk¡ cls gk¡
dqN /kuh csmikjh vkS mgk¡ gS fodkl [k.M dk;kZy;A b;k ykbu dsj e/;&iznsl dsj
ckxcgjk gS vfUre blVsluA vkxs gS mM+hlk tmu vc dgkcr gS mRdyA gekj i¡psu ds ny
cl rs vk; xk jgk ckxcgjkA tmu fiFkkSjk rs gS ifPNeA nwfjm cgqr ugha vk;A xq:
ckck vkS gekj ifjckj ,dS cksxh ek p<+k] nqljdck ny dfV ds vkus cksxh ijA jkr
Hkj Vªsu /kkcr jgh vkbZ mRdy izk¡Ur ekA fcgku gksr ?kqlh vkU/kz iznsl ek vkS
tk; ds Bk<+ HkS ckYVs;j ds jsyos blVslu ijA jkr tk=k dsj FkdkcV fcljs gjch
rs gjch lkxj njlu djS [kkfrj ugk; ds rS;kj gks; x;uA fuR; fØ;k rs VªsuS ek fuiV
fygs jgsuA nwlj ny] gers ik¡pu rs HksaV r fdfgl iS Qsj vyx gks; xkA ykxr b;k
jgk fd mvk ny gejs ny dk xe¡bgk¡ ekur jgkA dkgs rs fd jgk ^viVwMsV*A rcfgu rks]
tc rc gqfl;kj jgS dsj jk; nb nsr jgkA mvk ny ds ukjh lkM+h ds lh/ks iYyk ckyh
jghsaA xq: ckck jgsa ijnuh dqjrk ?kkjhA
ge ik¡ps blVslu ds cbcs vk; ds ,d gksVy ek
isV iqtkbZ fdgsuA ckfgj fudfj ds xq: ckck mgk¡ Bk<+ ,d iqfyl ckys rs lkxj
dbZ tk; [kkfrj tkudkjh ys; pkfguA fclfj xsa fd ge ik¡ps vkU/kz iznsl ds rsyxw
Hkk’kk {ks= ek Bk<+ g;uA blVslu rd
fgUnh lkFk n;s jgh] ckfgj fudju r fQLl cksfy x;A iqfyl ckyk fgUnh ugha tkur
jgk] mvk vpdpk; ds xq: ckck dsj eq¡g fugkjr eqlfd;k; ykx jgkA rcfgu gksVy rs ,d
lHkzkUr tu fudfj ds vk; xsa vkS dgS ykxsa ^^ vki yksx canjxkg rd tkuk pkgrs
gSaA ogk¡ iSny gh tkuk iM+sxkA** ¼gedk ,d ckjfxu lqf/k vk; xS rhljh dle fQfye ds xkuk& u gkFkh gS u ?kksM+ gS
ogk¡ iSny gh tkuk gS½A cgjgky lHkzkUr lTtu dsj ckjrk tkjh jgh ^^nwj ugha gSA
“kgj Hkh ns[k ysaxsA fjD”ks ij tk;sax] rks Hkh vki dks jsr dk lkxj rks iSny gh
ikj djuk gksxkA fjD”kk ogha rd ys tk;sxk tgk¡ rd l³+d gSA**
mgSaa
rs lM+d dsj vUr ns[kkbuA mudk /kU;ckn nb ds mNkg rs rjafxr ghsB fngsu lc dksÅ
muds crk;s jkg dbZA lM+d tcj ughs ns[kkuA lM+d dsj var gks; xkA lkeus jgk nwj
rd jsr dsj lkxjA vksa ij rs vkck tkgh cus jgs rs lM+d ds vuqgkj fujfer gks; x;
jghaA ghaBc dfBu ugha jgkA tc canjxkg ig¡qpsu r ykx ge ik¡ps dsrus vfdapu g;uA
mgk¡ gekj ik¡pu dsj vfLrRo fdjck Qfrxk vl jgkA vksj rs Nksj] tgk¡ rd utj
ugq¡p;] ykxS vkleku vius fuykbZ rs vf/kd xk<+ gks; ds rjh mrfj vkck gSA nwjh
ek nwukS dsj HksaVdckj djc ?kyk; ns[kk;A /kjrh ij Bk< +tyf/k ek iSjr fclky
tgktu dk nsf[k ds b;k Hkko frjksfgr gks; xk] fd ekuq’k vfdapu gSA mgS pV~Vkuu
dk rjkl ds xksnh dsj fujeku d; ds lkxj dk mgk¡ vkcS dk etcwj d; fnfglA vius
gk¡Fk cu;s tgktu dk lgwfy;r rs /kjrh ds usjs rd y; vk; ds iSjkcS ykxA fn[ksu fd
igjh dk [kksfn&[kfu ds pmjl djr iysVQkje cus gk¡A mgk¡ rd] rjh lkxj ek yaxj
Mkjs nsl fcnsl dsj Hkhedk; tgkt ibfj jgs gk¡A fclky dk;k ds Mk;uklksj vl Øsus
lkeku mrkj p<+k; jgh gk¡A vblu tblu lkjl vius xjnfu;k dk ypdk; ds pkjks dbZ
eq¡g Qsfj ysr gk¡] vksbluS Øsu d; jgh gk¡A tbl; lkjl pksap ek eNjh nck;s ns[kkr gk¡] rblS Øsu dsj
mBkck lkeku ns[kkr gSA
,d tgkt dgkSa tk; [kkfrj jekuk gks; ckyk
gSA dkus ds fdjck >fj tk¡; vblu tksj rs lk;ju ctkcr gSA ,d nqljdck ?kyk; nwj
ibjr fpa?kkM+ mBr gS fd gn gegw jekuk gksbr ykx gSA ,d tgkt nwjh rs jls jls
ljdr vl vkcr ns[kkuA ^ck vnc ck eksykfgtk gksfl;kj djr vksgw dsj lk;ju ckft jgk
gSA nwj gks; ds dkju vksdj vkckt duQksM+w ughs vk;A ifgy csjdh b;k lc ns[kr]
pmvku nk¡rs rjh v¡xqjh /kjs pkcs Mkjr jgsuA gsjku vl jgk eu b;k lc ns[krA rcfgu
xq:ckck cksysa HkkLdj egjkt] vLrkpy ds usjs igq¡pr ykx gk¡A eafty ikj djr
v¡f/k;kj u gks; tk;\** b;k lqfu ds gekj tDdk [kqykA ck¡;s tejs uxhpsu ,d igjh
ij dmukS nsch&nsmrk dsj jgk ,d eafnjA Hkkjh Hkhj jghA dksÅ igjh p<+r
jgsa] dksÅ mrjr jgsaA xq: ckck ds iRuh dsj HkfDr Hkkouk tkxA Å¡ eafnj ek fcjkth
foxzg ds njlu djS ds izLrko lc ds lkeus /kfjuA muds izLrko dk fcuk cgl fdgs Vjdk;
nhu xkA eafnj ek dmus nsch nsmrk dsj ewjfr fcjkth gS ds tckc mgk¡ ckys ugha n;
ldsaA ckr mgS Hkk’kk ds fHkUurk ds jghA
Ckgqfj pysu blVslu dbZA ;sa njdh mvk jkLrk
idM+su tmus ij vf/kd vken&jQ~r jghA lkxj dbZ tkr ds nkjh nwjh ,d fivj jax
ds igjh ns[ks jgsuA vfdy ugha Qfj;ku jgh fd mok igjh xk<+ ihys jax ds dkgs
gSA vcdh ckyk jkLrk vksds tejsu rs fudjkA fn[ku r mvk jgk dPps xa?kd dsj m¡dko]
tmu ns[kkr jgk igjh vlA xa/kd dsj mdk¡o jsr ds lkxj ij /kjku jgkA vksgh ds tejs
,d cM++k tcj lkbu cksMZ yxk jgk] tmus ek fy[kk jgk ^flaf/k;k usohxslu*A b;k lc
ns[kr tk; igs¡qpsu blVsluA Dykd :e rs lkeku fudjck; ds iysVQkje ij fcNk; ds
lrjath] Vk¡x ilkfj ds vksyfj x;uA ge ik¡ps r Fkfd ds yLr gks; x, jgu] ykxS fd
yfM+dk fcpkjs cgqr Fkfd xs gksbghaA iS vblu ugha jgkA Å¡ ik¡ps iysVQkje ij /kek
pkSdM+h epk;s jgsaA
iysVQkje ij nwlj ny feyk vkS crkbl fd mvk
dgk]¡ dgk¡ dk] dk fnf[klA Qsj gedk ik¡pu dk lrjd djr dXxk dkfV ds vyfxvk; xkA
jkr lokj Hk;u fot;uxje okyh jsyxkM+h ijA tkf+=u ek dbvd jgsa fgUnh Hkk’khA ,d
tus crkbu fd Å¡ e/; iznsl ds txnyiqj rs jsy tk=k db jgss gk¡aaA ge murs dgsu
^^viuk r ,fl;k ds lcrs šps jsyekjx dsj etk fygsuA** š pmvk; xsa muds tkudkjh
ek ugha jgk fd fclk[kiRru gksr tmu ykbu ckyrs: tkfr gS vksgh ek fleyhxqM+wj
blVslu ,fl;k Hkj ek lcrs Å¡ps vlFkku ij gSA mvk leqnzry rs 997-5 ehVj m¡pkbZ ij
gSA fleyhxqMwj e?; iznsl ds txnyiqj ftyk e gSA ¼rc rd NRrhlx<+ e?; iznsl rs
fuukj ughs Hkk jgk vk;A½
jkr ds tk=k ek ckfgj r dqNw ugha ns[kk;A
xkM+h cu ek fcpfj jgh gS fd xk¡o ds tejs [ksru ds chp] b;k fd lgju rs xqtj jgh
gSA jkr chr] fcgkus Bk<+ HkS xkM+h fct;kuxje blVslu ijA nwljs ny ckys] gejs
ckys ny dk gsjr [kkstr vk;saA gj csj ds ukbZa gqfl;kj jgS dsj ckr u db ds crkbu
fd muds ny ds lkeku ek rs ,d vVSph xk;c gks; xS ghA mvk ny mgSa #fd xk vkS gekj
ny iqjh ckyh xkM+h ij pf<+ ds jekuk gks; xkA gekj r eu jgk fd chrs lfn;u ds
le`}lkyh fct;uxje ds /oaklkvclslu dk nsf[k ysbZA iS mvk laHko ugha gks; ikckA
cl fct;uxje ds ckjs esa ts tsruk tkur jgsa crkcr jgs vk;sa vkS xkM+h jQ~rkj
idM+s Hkxh pyh tkr jghA ,d tus tkudkjh fnfgu fd ^fØdsV desUVsVj* fcTth fct;uxje
dsj egkjkt dqekj vkghaA
bgk¡
rs iqjh gS] 420 fdyksehVj rs ,d fdyksehVj vf/kdghA vkt dsj tk=k jgh gS fnu dsjA
xkM+h vkxs c<+h tkr jgh] jsy iVjh ds nwukS dbZ nwj nwj rd ygygkr /kku ds
[ksr] ns[kkr gekj eu eksgs jgsaA chp chp ek cls mgk¡ ds xkeu ds pmrjQk jgsa
ufjvj ds cxSpkA tblu gejs dbZ gksr gk¡ vkek dsjA mgk¡ ds vkckl bfLdeks ds peM+k
Nk;s xksy >ksiM+h vl ns[k¡k;] iS jgsa tcjA Nk;s jgsa ufj;j ds iRru rsA xkM+h
ij rs mudj nqvkj cgqr fupcqns ns[kk¡;A ykxS vksek ekuq’k cbfB ds fHkrjs ?kqlr
gksbZA Bk<+ Hkhrh dgkSa u ns[kk;A xksy fp;kj mrfj vkcr gS Hkq¡b;k rdA gejs
dbZ ds ?kkl] Qwl vkS iRru ds NcubZ ckyh] NksV NksV >ksifM+u dsj fp;kj Hkq¡b
rd ugh jgSA VfV;k Bk<+ db ds vksgha ij fVdk; nhu tkr gSA mgk¡]s iRrk Nk;s cM+s
vkdkj ds vkoklu ds fHkrjs fHkfr;k gksrh gksa; r ugh dfg ldhA Å¡ fHkfr;k /kkSa
ufj;j ds iRru ds VfV;k gksrh gk¡] /kkSa ekVh dsjA gejs bgk¡ ds >ksifM+u ek
dgkSa] dgkSa r ck¡l ds VfV;k cuk; ds ekVh rs Nki nhu tkr gSA Hkksiky ek ekuo
lalk/ku laxzgky; ek tmu nfD[ku rs iqjku tekus ds dkBs ds cuk vkckl ys vk; ds
Bk<+ dhu xk gS] vksds fHkrjs ?kqfl ds fn[ks guA mgk¡ dbvd dksBck cus gk¡A
im<+S&cbB; [kkfrj] jk¡/kS&[kk; [kkfrj] vukt /kjS [kkfrj vkS esgeku
[kkfrj ^xsLV :e* /kyk; cus gk¡A ;srs ykxr gS] bgk¡ ufj;j ds iRru rs Nk;s tcj]
xksy vkdkj ds vkolu ds fHkrjs vcfl db ds dbvd dksBck gksr gksb ghaA
Vªsu
vkU/kz iznsl rs vkxw c<+r /kqfl pyh jgh mRdy izkUr ekA ifjcsl ;Fkkor jgkA
mgS /kku ds gfjvjh] mgS esj ds xk¡o] cLrh] ufj;j ds cxSpk vkS bfLdeks vkokl vl
vkoklA lwus jgsu fd mRdy izk¡r cgqr xjhc gSA iS gedk r vblu ugha ykxA jk;iqj ek
vf/kdkal fjdlk pykcS ckys mRdy izk¡r dsj gk¡A ?kju ek pmdk&cklu djS ckyh
ckbZ ?kyk; vf/kdkal mgSa dsj g¡bZA mudj ifgjuk NRrhlx<+ ds yqxjk ^LVkby* rs
vkusu esj ds gksr gSA Å¡ lc [kkl esj dsj tqM+k c¡/krh gk¡A mudj twM+k ewM+s ds
ihNw rks jgr gS iS chp e u gks; ds ,d dbZ jgr gSA jk;iqj ek bZaa mRdy cklh vkcr
gk¡ dkykgk¡³+h {ks= rsA ykxr gS mRdy dsj mgS {ks= xjhc gSA jk;iqj jgr ge b;k
vuqHko fdgs jgsu fd bZa ik¡ps ts mfM+;k dgkcr gk¡ mudj jgu&lgu r gksr gS
xjhch dsj iS [kku&iku dsj gksr gk¡ lkSdhuA en ds lkFk] ek¡l vkS eNjh [kkl
rmj rs mudj lkyu gksr gSA
xkM+h /kkcr jgh] crdgh tkjh jghA fczfVl bf.M;k
mifucsl dky ek rcS ds mMhlk vc ds mRdy dsj tcj Qnhgr HkS jghA mvk dky] tc
fczfVl bf>M;k dsj jkt/kkuh jgh dsydVk ¼dydRrk½A rc 19 tqykbZ bZLch 1905 dk
caxky izk¡r dsj foHkktu gks; xkA iwjch caxky vkS vle ,d dbZ] nqljs dbZ ifPNe
caxky tmus ek fcgkj vkS mM+hlk lkfey jgkA Qsj lu 1912 e fcgkj vkS mM+hlk fefy
ds ,d izk¡r xfBr HkkA lu 1911 ek nsl dsj jkt/kkuh dydRrk rs mfB ds vk; xS jgh
fnYyhA lu 1936 ek iqfu ds foHkktu HkkA rc mfM+lk dk fcgkj rs vyx db ds uok
izk¡r dk;e gks; xkA +
vblS ckru ds crdgh gksr jgh vkS Vªsu /kkcr
c<h pyh tkr jghA Vªsu ek dcgw¡ HkhM+ cf<+ tk;] dcgw¡ ?kfV tk;A 9&10
cts ds chp Hkkjh Hkjde HkhM+ c<+hA dkju jgk vkfQl] bldwy vkS dkyst tk; ckys
p<+saA lqf/k ugha vkcr ykfx vk; mvk lgj dsj] tgk¡ HkhM+ mrfj xS jghA jkgr ds
lk¡l fygsuA xkM+h vkiu xfr idM+s /kkbZ pyh tkr jghA izfl) fpydk >hy vkS uUnu
cu ds tejs rsA cu ijkfuu dsj r >yd rd ugha ik;u iS ty if{ku dk bgk¡ mgk¡
ikuh ek iSjr] fdyksy djr vkS isaM+u ij cbBs t:j fn[ksuA xkM+h r /kkcr vkxs
c<+h tk;A ckfgj esj esj ds n`”; tejs ek ns[kk¡;] ykxS Å¡ /kk; jgsa gk¡] ;srs
ihNw dbZ c<+r vyksi gks; tk¡;A lk¡f> gksr Vªsu tk; ds Bk<+ HkS] iqjh
blVslu ij ds iysVQkje ijA fjdlk r; djr ek fgUnh xM+cM+ ugha fdfglA fjdlk ys vkck eq[; eafnj ds ikl ds ,d /kjelkyk eA
;sgh ds lkeus ds lM+d ds nqljsu ikj r jgk eafnj dsj izcsl nqvkjA iqjh ek fgUnh
;srs cksyh vkS le>h tkfr gS fd mRrj Hkkjr ds tk=h bgk¡ vkcr tkr jgr gk¡A
/kjelkyk
ek nwukS ifjckj [kfrj ,d [kklk tcj dksBck fefyxkA im<+S&cbBS dk mgk¡
[kfV;k&efp;k ugha jghaaA fuR; fØ;k [kkfrj] ugk;&/kkscS [kkfrj vkS [kkuk
cucS [kkfrj tkxk dsj lqikl jghA ge ik¡ps LVksOg vkS dqN cjru vius lkFk yb x;s
jgsuA cscfLFkr gksr jgsu] rcfgu dksÅ crkbl fd txUukFk Lokeh dsj ts vkjrh ns[kr
gS mvk iqfUu dek; ysr gSA fnu cqM+rS vkjrh lq: gks; tkfr gS] crkck xkA vkf[kj
txUukFk Lokeh ds njluS fufeRr r x;s jgsu gS mgk¡A mvk dky rd gegw¡ dk vk¡/kj
lj/kk vkS vkLFkk >d>ksjs jgk djr jghA gjch&rjch ugk; ds rS;kj Hk;u
vkS py fngsu vkjrh ns[kSA lM+d ikj lkeusu r jgk eafnjA ?kUVh] ?kUVk] ?kfM+;ky
vkS la[k ds leosr /kqu rs eafnj ds fHkrjs ,d eksgd lek vl c¡f/k xSA tS tSdkj rs
xw¡t mBk eafnj ifjljA lc lekIr Hkk rc rd HkfDr Hkkouk Hkfx xS vkS mftxj vkbZ Hk¡w[kA
[kkuk idkcr vcsj gks; tkr] [kM~<yku djS d ijr] ;srs r; Hkk gksVy ckth djcA
irk pyk fd tejsu ,d cukjlh gksVy gS] tgk¡ mRrj Hkkjrh; [kkuk cur gSA tk;
igq¡psu mgk¡] iS Bxk; x;uA vkus gksVyu ek jksVh ughsa feyr jghA ;sek feyr jgh]
ij nke Åu ds nwu jgsa vkS lqvkn cs lqvkn jgkA iS Hk¡w[ks isV dk HkjS d jgk r
Hkjsu vkS cgqfj ds ?kjelkyk vk; ds Fkds ek¡ns] ?kksM+ cssap ds lks;uA uhn fudgh
vkbZA
jkrS
r; d; yhu xk jgk fd lq#t mn; gks; dsj eksgd utkjk ns[kS [kkfrj /kq/kqjdsu leqnz
dbZ pfy ns; dk gSA ugha cnk jgk mvk utkjk ns[kc] ;srs mgk¡ vcsj ds igq¡fp ik;uA
tcfd lkeusu ckyh lM+d lh/ks tkfr gS leqnz rV dkA yfM+dmus dqnjk; dqnjk; ,d
nqljs ds gk¡Fk idjs Hkkfx fngs jgsa leqnz rV dbZA dc jiqpDdj Hksa u tkus feykA
cgqr nsj rd tc Å¡ ugha ns[kkus rc egrjfuu dsj fpark c<+hA le>k;u fd xnsyk
vkgha /kkcr&/kwcr df<+ x gksbgha vkxsA leqnz rV ij fefy tbghaA iS
egrkfju dsj e;kj r vkuS gksfr gS] ?kcM+ku mudj ik¡pu dsj vk¡[kh McMcku jgh
vkbZaA yfM+du dk gers ik¡pu rs fcNqjs djhc vk/kk ?k.Vk Hkk jgkA lkspku r gegw¡ ik¡ps
jgsu fd muds lkFk dmukS gknlk u gks; tk;A =kln chr mvk vk/kk ?k.VkA gjch gjch ge vkxs cf<+ fngsuA xq:ckck
esgfj;u ds lkFk jgsaA tn~nfi lcS tus pky rst d; fngs jgsa iS ge murs ik¡pu rs
djhc nl feuV ifgysu leqnz rV igq¡fp ds yfM+dmusu dk jsr ij ?kjm¡/kk cukcS ek
elxwy nsf[k ds fpUrk eqDr Hk;uA rc rd xq: ckck gjs mrjr jgsa jsr ijA ge xksgjk;
ds crk; fngsu fd yfM+dmus bgk¡ igq¡fp ds [ksy jgsss gk¡A
xq:
ckck gjs tblS yfM+du dbZ Mk¡VS d c<+sa fd mudj csVck jktw ifgysu Mk¡fV
fnfglA ^^dgk¡ jfg x, jgsu ikik] ge ik¡ps dsruh nsj rs vksjxs ykx g;uA** vkuUn
ek exu] lc tus fclfj x;u eu e chrh =klnh
dkA lkxj rV ij yfM+dmus ?kjm¡/kk cuk; ds rS;kj djSa fd ,d ygj vkcS vkS ljkcksj
db ns; lc dkA ge r lkxj ns[Sk ek eqX/k jgsuA tgk¡ rd utj tk; uhykHk tyfuf/k
ns[kk;A tmu jgk gS lkeus dbZ iS fcLrkj ;sruk tcj fd ns[kk; gejs rhu dbZA i¡Ngqr
dbZ cLrh ns[k; vkus dbZ lkxjA ts yksx lkxj ek ?kqls ugkr jgsa mudk ik¡pu dk ygj
vk; ds iksjlu mBk; ns;A Å¡ dqN nsj d xk;c gks; tk¡;A ygj cgqfj tk; r tgk¡ jgSa
vksgh Bk¡; Bk<+ ns[kk¡;A nwj nwj rd lkxj ek ibjr uko ns[kk¡;] Qsj xk;c
gks; tk¡; fd iqfu ds ns[kk; ykxSaA utkjk ,saUnztkyh jgkA xq: ckck dfgu ^^lkxj e
iRuh ds lkFk ,d nqljs ds gk¡Fk idfj ds vluku djS dsj egkfre gSA** b;k ckr lqfu
ds eu ijlUu gks; xkA gekj f>>d frjksfgr gks; xSA >fV~Vu dqjrk&iktkek
mrkfj ds idM+su fc|k th ds gk¡Fk vkS ?kqfl x;u Nkrh rd ds xfgjs lkxj rV ekA
fc|k th xaxk rV cklh jghaA yfM+dbu rs mudk xaxk ek ugk; dsj vuqHko jgkA gjgtk
ikuh rs Å¡ f>>dr ugha jghaA bgk¡ dsj utkjk vkuS jgk] ;srs ifgys FkksM+k
f>>dhaA iS tc ge mudj gk¡Fk idM+s lkFkS fgfy x;u lkxj ek r f>>d gok
gokbZ gks; xSA ,d ygj vkbZ] mBk; y; xS nwukS tusu dk iksjlu Åij] Qsj ?kjh Hkjs
ek iqfu ds Bk<+ db fnfgl tgk¡ ifgys Bk<+ jgsuA ;sruk etsnkj jgk b;k vluku
fd tmus dsj lqf/k 35&36 cfjl cknkS ugha HkqykuA vfrl;ksDr u gksbZ b;k dgc
fd vblu vluku gejs ftUnxkuh dsj jgk ifgy vkS vk[khjA b;k vluku ds ifgysm vkS
cknkS ek u tkuh dsruh csjdh ge nwukS tus ,d nqljs ds gk¡Fk /kjs ifo= ufn;u ek
vluku fdgs gkscA
eu u djS fd lkxj rs fudfj ds ckfgj Bk<+
gksbZ] iS b;k [ksy ek vf/kd etk ys; ek yxke yxkcS ykx tkM+A mgk¡ rs fudfj ds
vk; Bk<+ Hk;u lkxj rV ds jsr ijA diM+k ifgj ds iqfu ?kqfl x;u xqBqvk cwM+r
rd ds lkxj ekA cfuvkbu] t¡f?k;k vkS v¡xkSNh QfjvkcS ykxsuA iS vcS [ksy [kre
dgk¡ Hkk jgkA ,d ygj vkbZ vkS y; xS gekj v¡xkSNhA eu ifNrk; fd yb xk lkxj gekj
v¡xkSNh] fd rcfgu iqfu ds ygj vkbZ vkS /k; xS mgSa] tgk¡ rs y; xS jghA dqN tus
r tku cwf> ds vkiu dmukS pht vkcr ygj dk vfiZr d; nsa;A ygj Lohdkj db ds
vius lkFk yb rks tk; iS cgqjS r cgksfj ns;A tyf/k ds b;k bZekunkjh ns[kr gekj
eu eqX/k jgk vkckA mvk utkjk ns[sk dsj cjuu u r ckuh d; ldS u r dmukS dyeA mvk
vktkS gejs tgu ek xw¡x dsj xqM+ cuk /kjk gSA
/kkjfed
vkLkFku dsj vujxy ckrsa gksrh gk¡A mgk¡ crkck xk fd lkxj vluku fdgs ds ckn
txUukFk Lokeh dsj njlu djc ikeu ugha gks;A lkxj vluku ds ckn eafnj dbZ vkcr tmu
rykc iM+r gS vksek vluku db ds rc djS txUukFk Lokeh dsj njlu] mvk ikeu gksr gSA
ryk;s rd r vk;u iS vksdj dbgk gjk ikuh nsf[k ds eu f?kuf?kuk; xkA njlu ikeu
gks; fd ugks; mvk ryk;s ds ikuh rd ughs Nq;suA mvk ryk;s dsj uke fclfjr ykx gSA
lkxj ds [kkjs ikuh ek ugk;s rs nsag fpifpikr jgh vkbZA
cf<+
pysu vkxw dkA xbyS ek iM+k vkfn “kadjkpk;Zth] }kjk ns”k ds pkjks fnlu e blFkkfir dhu] pkj ihBu esa rs iw#c ckyh ihBA
b;k vk; eBA ;sek dmukS [kkfl;r ughs vk;A b;k gS lkekU; eBu vlA c#d dgS d pkgh
fd vc r nsl ek ,d rs cf<+ ds ,d ugha]
vusd eB lapkfyr gk¡A ;sdj egkfre ;sruS fd b;k vkfn “kadjkpk;Z th }kjk dbvd
lfn;u ifgys blFkkfir dhu xk jgkA iS bgk¡ ds Hkou b;k xokgh ugha fnfgu fd Å¡
vksrusu iqjku vk¡gh] tsruk iqjku vk; ihBA mgk¡ gedk dmukS ckr vkdjflr ugha
fdfglA ifjlj ek ckbZ vkS ckcu dsj /kksfr;k vkS ijnuh cxjkbZ jghaA ge ik¡ps
lkeus Bk<+ Hkou ds thuk rd ugha p<+su vkS ghaB fngsu vkxw dkA tk; ig¡qpu
txtkfgj ljuke txUukFk eafnj ekA
chrh
jkr] vkjrh ns[kr eafnj dsj cukcV ugha fujf[k ik;s jgsuA nqljs fnuk fnu ds
m¡ft;kjh ek eafnj ns[k; d feykA fclky
izcslnqvkj dsj flYi ns[kr cur gSA tcj fcLrkj ds izkx.k ds chp ek Bk<+ gS
lqUnj flYikdau rs vyad`r 214 QqV šp eq[; eafnjA tmus dsj fujeku Hkk gS dfj;k
iFkju rsA tkudkj yksxu rs tkus feyk fd eafnj dsj fujeku 800 cfj’k iqjku vk;A
xHkZx`g ek fcjkth g¡bZ dkBs ds cuh cyHknz Lokeh] txUukFk Lokeh vkS lqHknzk dsj
ewjrhA cjreku dky ds vewfrZ dyk rss feyr&tqyr vux< gS bu ewjfru dsj
cukcVA gj /kkjfed vlFky ds ukbZa] bgkSa dbvd fdacnarh izpfyr gk¡A crkck xk fd
bu ewjfru ds fujekudjrk&dykdkj ds dmukS ljr jgh] tmu iwjh ugha dhu xSA ;srs
ewjfru dsj fujeku vk/kk v/kwjk jgk vkckA mudk lqx<+ djkcS dsj ij;kl dhu xk
r] nSch dksi dsj Hkktu cukA dks\ b;k ugha crkck xkA
ge
ik¡ps tk; igq¡psu esfnj ds lHkk e.Mi ds fHkrjs vkS tuleqnk; ds lkFk lkFk
c<+S ykxu xHkZx`g ds nqvjk db dkA nqvjk ds Fkksfju nwj ifgys yxk jgk dkBs
dsj ,d eksV dk csM+ukA vksa ikj Bk<+ jgk ,d iqtsjhA xq:ckck ds iRuh vkS fc|k
th yfM+dmusu dk vxqck;s gers ik¡pu rs vkxs jghaA muds ik¡pu ds gk¡Fks ek jgh
ctkj rss cslkgh iwtk lkexzh dsj FkkjhA mudk ik¡pu ds mgk¡ igq¡prS] csM+uk ds
ihNw Bk<+ iqtsjh gk¡Fk c<+k; ds Fkkjh Bsa/k; dsj miØe djr dfgl ^^ bl ij
p<+ks=h dh jkf”k /kj dj eq>s nhft,A*
fc|k
th cksyha ^^ Hkhrj rks tkus nhft,A**
tckc
feyk ^^iwtk lkexzh eq>s nhft, eSa p<+k nw¡xkA**
^^eSa
vius gk¡Fkksa vfHk’ksd djuk pgrh gw¡A** fc|k thA
^^Hkhrj
tkus dh vuqefr ughs gSA* *iqtsjh thA
xHkZx`g
ds fHkrjs] dbvd L=h&iq#’k ?kqls foxzgu ds vfHk’ksd djS ek yxs jgsaA fc|k th
cbfB ds csaM+k ds rjh rs fHkrjs tk; d fdfgu fd iqtsjh gM+d fnfglA fc|k th fiwtk
lkexzh vksfgu Bk¡; mfyn fnfguA iqtsjh dgrS jfg xk ^^D;k dj jgh gSa\**
fo|k
th cksyha ^^txnh”k Lokeh dks iq’ikiZ.k] iksLV&iklZy Lo:Ik eq>s vU; ek/;e eatwj ugha gSA**
rc rd gegw¡ xq: ckck ds lkFk mgk¡ igq¡fp x;uA
xq: ckck iqtsjh dbZ eq[kkfrc gks; ds cksysa ^^cgqr Bhd dj jgh gSaA os viuk
ladYi iwjk dj jgh gSaA D;k vki bZ”oj ds ,stsUV gSa fd iwtk lkexzh vki ds ek/;e
ls gh os xzg.k djrs gSa\**
xq:
ckck ds iRuh ?kyk; fc|k th ds vuqlju fdfguA ns[kk lquh djr vmjkS dbvd tus mgS
djS ykxhaA ge ik¡ps mgk¡ rs Vfj x;s jguA HkhM+ ek [kqlqj&Qqlqj gksr gYyk
gks; ykx jgkA ge ik¡ps ifV;k fcNs izkx.k ek vk; ds eafnj ds tgk¡ Nk;k iM+r jgh
cbfB x;uA rcS ,d g`’V&iq’V] Å¡p&iwj] xksj&ukj] lqisn tVk&twV
/kjh lk/kq ^txUukFk Lokeh u;u iFk xkeh* mPpkj.k djr gejs ik¡pu ds tejs rs
fudjsa] xq: ckck Bk<+ gksr vksds lqj ek lqj feykcr ^Hk;rq esa* dgr ueLdkj
djr vksdk ifNvk; fyfguA lk/kw vkxs vkxs] xq: ckck vksds ihNs ihNs] laLd`r ek
dqN i¡wNr dqN crkcr df<+ xsaA mudj iRuh ukjktxh tkfgj djr dfgu ^^budj bgS
vknr cgqr [kjkc gSA dk djS dk gS dk djS ykxr gk¡A**
FkksfM+u nsj ckn xq: ckck izlUu eqnzk ek b;k
dgr vk; ds Bk<+ Hksa ^^ ik; x;u dqUth] tmus dk gsjr [kkstr jgsuA ckck dky
cksykbu gSA vkiu irk uksV djk; fnfgu gSA dky muds yxs tk; ds ys vmcA*
tgk¡
Bk¡; ge ik¡ps cbB jgsu] mgSa rs HkkQ mM+r Hkkr defju ek ,d ds ckn ,d ybtkck tkr
jgkA mvk cM+d;s eafnj ds ihNs ds tsmugjk rs fudkfj ds ybtkck tkr jgk] tejs ds
,d vkus Hkou dbZA defjgu dsj rk¡rk yxk jgkA vius ftUnxkuh ek ;sruk Hkkr dcg¡w
ughs fn[ks jgsuA iw¡Ns&iNksjs tkus feyk fd ikdlkyk e Hkkr pqj; ds lkeus
ckys Hkou ek ys vk; ds B.<+k dhu tkr gSA Qsj Hkjk tkr gS diM+k ds NksV cM+h
Fkbfyu vkS ekVh ds idh nksgfuu ekA mgS gksr gS txUukFk th dsj ijlknA tk=h vksdk
yb tkr gk¡ vius ?kjsA mgk¡ tk; ds vius ifjckj vkS Hkbigu dk ck¡Vr gk¡A bgS ,d
vblu rhjFk gS fd bgk¡ ds Hkkr dsj Nqvk&fNjih ugha ekuh tk;A mgk¡ ds Hkkr
pkgs tmu tkfr Nq;s gks; Nqfrgk ugha gks;A
bgk¡ Hkkr cuS dsj jkspd ckr tkus feyhA pkmj
pqjS ds Hkkr cur gS ,d pwYgk ij 7 cM+s cM+s gk¡M+u ekA lcrs cM+dk gk¡M+k jgr gS
lcrs rjhA vksds Åij vksrs NksV] Qsj vksds Åij vksrs NksV vkS lrek lcrs Åij lc
rs NksV ckyk gksr gSA ;sfgu dsj pkmj lc rs ifgys ifd ds Hkkr cur gSA Qsj mgS Øe
ek vksds rjh ckys dsj Hkkr rS;kj gksr gSSA lcrs cM+s vkS lc rs rjh ckyk tmu
vkxh ds vk¡p ij p<+k jgr gS vksdj pkmj lcrs ckn ek idr gSSA
dky
jkr ckyk e¡gxk Hkkstu cs lqvkn jgkA vkt eafnj ds ijlkn ckyk <kbZ #fi;k ds ,d
nksguh Hkkr vkS ,d nksguh nkj cslkguA cgqrS lqvkfnLV vkS ge pkj tusu ds isV
Hkjk¡o jgkA xq: ckck vyx ,d nksguh ckyk Hkkr vkS ,d nksguh nkj cslkgs jgsaA
eafnj izkx.k ds fHkrjsu cbfB ds ijlkn rs isV iwtk fdgsuA eafnj ds vkl&ikl
ds ctkj ckxr dqN [kjhnnkjh fdgsuA jkr iqfu ds vkjrh ns[kS x;uA nqljs fnuk jgh
gS f”kcjkf=A xq: ckck] mudj] iRuh vkS ns[kkfl[kh fc|k th ?kyk; jgha miklsA
mufgu ds lkFk yktk <hBh geg¡w ?kyk;A
Qykgkjh Hkkstu /kjelkyk ds dksBck ek LVksOg ij xq: ckck ds iRuh cukbuA
Å¡ Nqv&Nwr ekur jghsaA gksVy ckyk [kkuk Å¡ ugha [k;s jghsa] iS eafnj ckys
ek ijgst ughsa fdgs jghaA xq: ckck ugk; /kks; ds fudfj xsa dky feys ckck dbZA
ifj[ks ifj[ks ,d ctsa] nqb ctsa vkS cft xsa rhu isVs ek ewl yksVS ykxsaA
yfM+dmus Hkq¡[kku jgsa] mugh ifgysu /kjelkyk ds rjh ckys ctkj e yb tk; ds
feBkbZ xqjkbZ [kck; ys vk;s jgsuA Hkkstu ds tc rd Hkksx u yfx tk; rc rd dksgw
dk mvk Hkkstu ughsa ijlk tk; ldr jgk vk;A djhc lk<+s rhu cts xq: ckck cM+s
izlUu eqnzk ek lh<+h p<+r vk¡;sa vkS gk¡Fks ek fygs iksFkh dk [kksyr gedk
ns[kkcr dgS ykxsa ^^ns[kh [kksft u Mkjsu m/kUuhA** Hkw[kh ckf?ku vl f[kfl;ku
xq: ckck ds iRuh dgS ykxha vxk/kA [kk; ih ds vkjke fdgsuA lk¡f> gks; x; rc
/kjelkyk rs rjh mrjsuA vkt dgkSa ckxS&?kweS ugha tk; ik;u] gk¡! b;k d; ik;u
fd dksa.kkdZ [kkfrj VwfjLV cl ek lhV fjtcZ djk; fygsuA
gekj
ik¡pu dsj ckilh lM+d ekxZ rs jgkA lcsjs 6 cts cl eafnj ds yxsu rs NwVr jghA
yxsu jgk /kjelkykA pkj ctsu rs tkfx ds rS;kjh djr rS;kj gks; ds] vk; ds cbfB
x;u cl ijA cl vius fuj/kkfjr Vkbe ek NwVA fnu dsj tk=k jghA cl lgj ds cbcs vkbZ
mgS /kku ds [ksru] ufj;j ds cxSpu dsj lqUnj utkjk djkcr /kkbZ pyh tkr jghA cl
ek crdgh gksr jghA ^lalkj ek ek= rhu lw;Z efUnj gk¡A muek rs ,d vuqie gS
dks.kkdZ dsj lw;Z efUnjA*
nqigj
gksr igq¡fp x;u dks.kkdZ ds lw;Z efUnj ds lkeusA ifgys rks nwfju rs Bk<+
gks; ds fugkjsuA Qsj cf<+ x;u vksgh dbZA efUnj ds ijdksVk e rhu dbZ šp
vyad`r ijcsl nqvkj gk¡A vnHkqr gS efUnj dsj flYiA jFk ds vkdkj dsj dyiuk db ds
cukck xk gS efUnjA ikFkj ds vBkjg QqV Å¡p] ckjg pdk gk¡ mvk jFk dsA rjh rs yb
ds Åij rd 235 QhV Å¡p efUnj vyad`r gS lqUnj ewjfr;u rsA xkbM crkbl fd 12 xksy
pdk vkgha ?kaVu dsj izrhd vkS jFk ek tqrs 7 ?kksM+ lIrkg dsjA pdu ek cus gk¡
vkB&vkB vjk tmu izrhd vk¡gh igj dsjA eafnj ds fl[kj ij fofHkUu eqnzu dsj
fujfer lw;Z izfrek;sa vkghsa igj dsjA gedk ykx fd xkbM Bhd Bhd C;k[;k djS e
pwfd jgk gsA cgjgky Hkq¡bry rs rjh db tk; dk cuh gk¡ [kwc pkdy lh<+hA efUnj
jFk mgSa rs Bk<+ gSA mrfj x;u mgSaA mgk¡ rs efUnj ds pkjkS dbZ] Åij Hkq¡bry
rd] ikFkj dsj ewjfr;u rs vyad`r Hkhrh ckyk ijdksVk gSA tmu efUnj ds xHkZx`g ds
dqjlh ds m¡pkbZ dsj gSA flf<+;k pf<+ ds fHkrjs ?kqlsuA xkbM jke crkcS
ykxsa fd ^^ifgys bgk¡ ,d Bk<+euaxk tcj ewjr
bLkFkkfir jghaA ekus mvk u r
Hkq¡b Nq, jgh] u Nr vkS u pkjkS db ds
dmukS Hkhrh rs tqjh jghA ¼Bk<+euaxk c?ksyh lCn vk; tmu cks/k djkcr gS
^vuliksVZsM dsj½A v¡xzst mvk ewjfr dk mBck; yS xs vius nsl baxyS.MA* xkbM b;k crkbu fd ifgys leqnz bgk¡ rd jgk vc ljfd
xk gS 3 fdyks ehVj nwjA efUnj ds eq[; bqvkj ;sfgu dbZ gS tgk¡ nwj rd ns[kkr gS
jsr dsj lkxjA efUnj ds fujeku dky crkbu rS ukSeh lnhA gedk dgkSa i<S d feyk
fd ^ dks.kkdZ dsj lw;Z efUnj] dsljh cal ds jktk dhfrZLRkEHk ds :Ik ek rkehj
djkbuA Qsj xaxcalh; jktk ujflag nso ,d gtkj dkjhxj yxk; ds bZLoh lu 1256 ek
iwjs 14 cfj’k ckn iwj djk; ik;saA jktk vius jkT; dsj 14 cfj’k dsj jktLo bgS
efUnj fujeku ek yxk; Mkjs jgsaA b;k eafnj ds eq[; dkjhxj ds uke jgk f”kcksbZ
ljrktA
Hkhrj vkS ckfgj pkjkS dbZ dykRed ikFkj ewjfru
rs vyaad`r gS efUnjA feFkqu ewjfru ds ?kyk; deh ughsa vk;A fn[ksu fd nslh vkS
fcnslh dykikj[kh vkS dykdkj efUnj ds
pkfjm dbZ ckfx ckfx fujf[k jgs gk¡A dksÅ Bk<+ fcuk iyd >idk;]s dmusm
ewjrh dk ns[ks tk; jgk gS] dmukS vkiu ^dSejk Qksdl* djr ^fDYkd* dbZ jgk gS]
dmukS MªkbaxlhV ij isfUly rs mdsfj jgk gSA ,dck ds isfUly dsj uksd HkksFkfjvk;
xS gSA mvk ,d ewjfr ds mUur mjkst ij ?k¡lr uksd cuk; jgk gSA vbluS dmukS utkjk
nsf[k ds dfooj cPpu fyf[ku gksbgahs&
---^-----ckS)ks us fgUnqvksa dh
ewfrZ;k¡ rksM+ha] xkM+ nha
----------------------------------------
lquk jhok¡ esa feyh gSa
cq) izfrek,¡ fd ftudh
Nkfr;ksa ij dksy ?fl;kjs
jxM++ dj rst viuh [kqjfi;k¡ djrs jgs
gSa
¼ dHkh tkdj laxzgky; ns[k ysuk½*
dksaaa.kkdZ
ds lw;Z efUnj ns[sk rs eu ugha Hkjk jgkA iS dk dfjr vcS 64 fdyksehVj pfy ds
mRdy ds jkt/kkuh Hkqous”oj ek Bk<+ iqjkru efUnjkS r ns[kS d jgka vkS le; dsj
jgk vHkkoA ifgys mM+hlk dsj jkt?kkuh jgh gS dVd] tgk¡ tue fygs jgsa usrk th
lqHk’kpUnz ckslA lqusu ubZ cuh jkt/kkuh Hkqous”oj dk u;s fljs rs [kwc ltkok xk
gSA mvk lc ns[kS dsj gekj iz;kstu ugha jgkA gekj yyd jgh gS mgk¡ ds iqjkru
efUnj ns[kS dsjA ge ik¡ps csjk <jdr igq¡fp x;u Hkqous”oj ds cl LVS.M vkS
gjfcu ghaB fngsu mgk¡ ds iqjkru efUnju dbZA eu ek nso njlu ds yyd ugh jgh] yyd
jgh LFkkiR; ns[kS dsjA mgk¡ tk; ds fn[ku 11eh bZLoh lnh ek fujfer xzukbV ikFkj
ds 44-8 ehVj Å¡p flo fyaxA mgk¡ ds efUnju dk ns[kr eq¡g rs ckg ckg fudjk r
fudjrS pyk xkA ifgys b;k {ks= dgkcr jgk dksVfyaxA dkgs rs fd bgk¡ rcS jgs gk¡ 6
gtkj rs vf/kd efUnjA vc dmukS lkcwr Bk<+ gk¡] vf/kdgk VwV&QqV vkS fxjs
HkgjkuA iqfu ds cPpu th ds mvk dfork ds vkxs ckyh iafDr ds lqf/k vk; xS&
^-----vkSj fQj ryokj gk¡Fk esa fy,
bLyke vk;k
vkdj mUgksus
tksjs [katj
vktek;k ewfrZ;ksa ij*
eu
m[kfM+- xk tc ?kqlsu fayaxjkt efUnj ds vUnjA tygyh ij rs flo fyax Vksfj fngs ds
dkju] mgk¡ cfu xs jgsa ÅcM+&[kkcM+ cy;A vksek ikuh v¡M+k; ds mgk¡ cbB NksV
NksV cVqd] tkf=u dk ns[kkcr crkcr gk¡ fd
bZa vk¡; xaxk th] bZa vk¡; tequk thA Qsj djkcr gk¡ p<+ks=hA /kje Hkh#
tk=h ty] iqLi vkS nzO; vfiZr djr gk¡A Bfx Mkjr gk¡ mudk Bsax vl yfjdkA
ckfx&ckfx ds tsruk nsf[k ldu fn[ksu vkS Qsj ghaB fngu cl vM~Mk dbA ifgy dke
fdgsu cl lhVu dsj fjtosZluA e?; iznsl dk bgk¡ rs dmukS cl Mk;jsDV ugha jghA
Mk;jsDV cl pyk djr jgh iqjh rs jk;iqj dk] fcgkus 6 ctsA tmus ek fjtjcslu djk;u mvk cl jkr ds pyr jgh
laHkyiqj rdA ;sek jsyxkM+h vl Åij lkscS [kkfrj cFkZ jghaA muek rs nqb B]s #fi;k
vkBjg vkBkjg nb ds yfM+du [kkfrj cqd db fygsuA
lhV
fjtjcslu djk; ds lqfpRr Hk;u r ghsB fngsu lgj dbZA mgk¡ tk; ds ifgys r [kkyh
isV d HkjsuA iku [kk; dk ,d nqdku ds lkeus Bk<+ Hk;u r nqb ckr tkus feyhaA
ifgy b;k fd bgk¡ rek[kw dk Hkk¡x dgr gk¡A nwlj ckr b;k fd bgk¡ dsj pwu] pwuk
ikFkj rs u cfu ds lhih rs cur gk¡A FkksM+ cgqr vksfgu Bk¡; Vgyr ctkj ckxsuA fnu
cwfM+ xk jgk lks vk; x;u cl vM~Mk ijA
jkr
Hkj cl pyr jgh vkbZ vkS fcgkus igq¡pk; fnfgl laHkyiqjA mRdy ds yksx lTtu gk¡A
mfM+;k laLd`fr dsj vlj fiFkkSjk rs pkyw gks; tkr gSSA ;srss tkur jgsu fd dmukS
vtufcm mfM+;k dk cU/kw lacksf/kr dfg fngs rss mvk [kql gks; tkr gSA b;k
lacks/ku ds vlj b;k iM+k fd d.MDVj vkS Mªkboj gedk ik¡pu dk fnlk&Qjkdr]
eq[kkjh&dqYyk vkS tgk;&/kkscS [kkfrj vkiu ^fjVk;fjax :e* cgky db fnfguA
lc dksÅ rS;kj gksb ds cbfB x;u cl ds vius vius lhV ijA cl jekuk gks; xSA b;k cl
jgh mvk dky ds yky MCck ds uke rs cnuke e?; iznsl lM+d ifjcgu dsjA
cl
pyh ckrsa lq: Hk¡bZaA ckr pyh ghjkdq.M MSe dsj tmu uxhPksu jgkA pkgr jgsu fd
fc|k th gjsu d ns[k; nsbZA tc fcykbZx<+ jgr vksdk ns[kS vk;s jgsu rc fc|k th
vkS yfM+dmus lkFk ek ugha vk; ik;s jgs vk¡;A mudk ik¡pu dk crk;u fd mgk¡ ca/kku
ds nwukS Nksj ij ^fjokfYoax Vkoj* cuk;s xs gk¡A ,d dsj uke gS xk¡/kh Vkoj] nqljs
dsj tckgjA vksa ij Bk<+ gksb tk;] b;kfd mgk¡ fcNh csUpu ij cbfB tk;] *Vkoj*
jls jls vius /kqjh ij ?kwer gSA ,dS tkxk cbB b;k fd Bk<+ ekuql+ ^MSe lkbV^
dk pkjkS dbZ rs lgtS nsf[k ysr gSA ifgys ca/kku ns[kkr gS Qsj jls jls ljdr
ca/kku ds tejs rs utj iM+fr gS Ekgkunh ds Hkjk¡o ekA Qsj utj vksds nqljs dksuek
dk ns[kr iqfu ds ns[kS ykxfr gS ca/kku dkA Qsj #fdtkr gS ^fjokfYoax Vkoj* vkS
gks; tkr gS [ksy [kre iblk gteA
cl
cgqr le; fyfglA jkr 10 cts igq¡psu fiFkkSjkA tc fd iqjh rs fcgkuss jk;iqj dk
pyS ckyh cl fiFkkSjk ig¡qpr jgh jkr gksr lkr ctsA
No comments:
Post a Comment