22&la;qDr ifjokj fo?kVu tk=k
cf.kZr dky rd fj;klr dsj uke jhok vf/kd
izpyu ek ugha vkck jgk cksyk tkr jgk jhek¡ vkS fy[kk tkr jgk jhpk¡A lruk rc rd
ftyk ugha cuk jgk dgkor jgk j?kqjkt uxj rglhyA ftyk jgsa mRrjh eq[;kYk; jhok¡]
iwohZ eq[;ky; lh/kh vkS nfD[kuh eq[;ky; lgMksyA
fj;klr jhok¡ ds mRrjh ftyk ds
gqtwj rglhy ds ,sfrgkfld xk¡o jk;iqj dpZqfy;ku ek] fcleh lnh ds NBosa cfj’k ,d
vDVwoj d gejs tud dq¡vj lw;Z cyh flag dsj tue HkkA 29 cfj’k ckn 5 vizSy 1935 dk
gekj vkS 22 cfj’k chrs 15 twu 1957 dk gejs tsB csVk dq¡vj johUnz ¼jkfcu½ dsj
tue bg; jk;iqj dpZqfy;ku ek HkkA jkfcu
ds tue dky dsj lqf/k vkor jksek fdufduk; tkr gSaA vgks! dsruk =kln jgk fp|k th
dsj 27 fnuu dsj ?kksj ujdokl thouA ejs xks#vu ds pke Nhy; okyh jk¡ih ls pekfju
dkdh uotkr f”k”kq dsj ukjk dkfVl RkSA vksdk tykc; [kkfrj xksjlh e d.Mk lqyxk;
ds mg; dksBjh ¼lkscjh½ tmus ek f[kjdh ugha jgha jgk cl ,d njcktkA mgkS vf/kdgk
vksa<+dkck jgr jgkA fpjk¡b/k xaf/k dsj xq¡xqvkr /kqvk¡ Hkjk jg;A f”k”kq dsj
tue lrblk e Hkk jgk ;sls lkscjh 27 fnu jghA vNwr gks; x; jgha f”k”kq dk tue ns;
okyh ekrkA ugk; ugha ldr jgh ekrkA rhu fnuk futZyk jk[kk xkA ckn ek tc ikuh
fiv; d nhu xk mvk jgk dlk;yA dbvd tM+h cwVh] isM+u ds Nky Mkfj ds ikuh cydk;
ds] Nkfu ds BaMok; ds fiv; d nhu tkr jgkA Hkkstu e iqjku pkmj ds Hkkr ds lkFk
?kh e Hkw¡th gjnh ds cqduh tsek¡ lsa/kk uksu feyk gksr jgk ?kh ds lkFk nhu tk;A
iufivk;h [kkfrj iqjku dfj;u xqM+ rs[kk ns[ks vksdkbZ NwV; ds lkFk dqN esou d feyk; ds ihaM+k cuk; ds
nhu tkr jgsaA ;sa e feyh gksr jgh lksaB ds cqduhA b;k ekuk tkr jgk vfr ikSf’VdA
,d ihaM+k vmj nhu tkr jgkA xksgw¡ ds filku ?kh ek Hkw¡ft ds xqM+ vkS esok feyk;
ds ihaM+k ck¡/k yht tkr jgkA lksfpr g; vbl; =klnh lfgu gksbgha gekj vkth vkS
egrkjh ?kyk;A gejs ekrk th dk ge ik¡p Hkkbu d tfu ds b;k esj ds =k;nh ik¡p csj
Hkksx; d iM+k gksbZ] tc fd fo|kth dk nqb csjA lkS0 js[k dsj tue djNuk e HkkA
mg¡m bgS ekgkSy jgk gksbZA fp0 iz”kkUr ¼iIiw½ dsj tue fljekSj esa Hkk tgk¡
izf”kf{kr ulsZ jghaA fp0 lq/khj ¼xqM~Mw½ r xk¡/kh eseksfj;y gkfLiVy ek tUesA
fo|k th fp0 jkfcu dk tue nb ds ekuks upk tue ikbu QsjkS fivkj jgh mudk vkiu
llqjkj jk;iqjA ge vkS gekj csVk jkfcu tuesu jk;iqj ek iS vc mgk¡ gekj ik¡psu
dsj dqNw ugha vk;A mvk ?kj /kjk”kk;h gks; ds eyok ds :Ik e iM+k gSA
ge vius tUe HkwfEk jk;iqj e de; fnu jgsuA
gekj “kq#vkr ls ybds iwjh f”k{kk jhok e Hk;A ewM+u r dk”kh e Hkk] duNsnu vkS
fcvkg laLdkj jk;iqj esaA fo|kth gekj iRuh cfu ds vk;h jgha mRrj izns”k ftyk
bykgkckn ds rglhy eq[;ky; djNuk lsA jgh gSa vius ckcw th ¼ ckcw jkek/khu flag½
vkS vEek th dsj tsB vkS fi;kj ^fcV~Vh*A buls ygqj cfguh r f”k”kqdkyS e dky
dcfyr gks; x;h jgha] HkkbZ jgsa “kEHkw “kj.k flag] e`R;qUt; izrki flag ¼uUgs
flag½ vkS txnh”k dqekj flagA b;k ifjokj vk; oS”k jktiwr oa”k vkS gekj ifjpkj]
ifjgkj jktiwr oa”kA
vius tcj la;qDr ifjokj dsj ,d bdkbZ gekj
ifjokj ¼ge gekj iRuh fo|k th] csVk jkfcu] iz”kkUr] csVh js[kk vkS csVk lq/khj½
jhpk laHkx ds “kgMksy ftyk vc laHkkx ds rglhy Cksmgkjh ds xk¡o lstgjh dk LFkkbZ
fuokl cukc; dsj igy fdfglA bgk¡ tcj edku r cuk iS Qsj ,d edku jhok e cfu x;s ij
lstgjh jfg xk vkok tkgh okykA jkfcu vkS iz”kkUr pkdjh djr vkiu ifjokj lkFk y;s
jgr gSaA js[kk fcvkfg ds pyh x;ha vius llqjkfj vkS lq/khj vius ifjokj ds lkFk
jgr gSa gejs yxs jhok ekA
la;qDr ifjokju dsj fo?kVu gksck djr gS Hkkbu
ds vkilh c¡Vckjk lsA iS gejs firk th vkS pkpk th ¼vfouk”k pUnz flag½ dsj cVckjk
ugha Hkk] u ge ik¡pks Hkkbu dsjA QsjkS 65&70 lnL;u dsj gekj tcj la;qDr
ifjokj jls jls fo?kfVr gksr vyx fcyx gks; xkA tc rd firk th ft;r jgsa fNrjk;
x;ks ij jgsa gejs b;k ifjokj ds eqM+/kfjdkA dkfV fnfgu cq<+kik vius tueHkwfe
jk;iqj ekA bu[kj thou Hkkjh Hkjdeu ls Hkjk jgk] [kkl rmj ls ckyiuA
mrkj&i<+ko nkj Vs<+&esj jkg ikj fdfglA tmus ds >yd mufgu ds
“kCnu ek izLrqr d; jgsu gSA
^esjs
firk vkSj PkkPkk izk;% lkFk gh esjs viq’V vkSj fucZy da/kks ij x`gLrh dk Hkj
NksM+ dj LoxZ fl/kkj x,A u [ksrh fdlkuh jg xbZ u dksbZ mn~;e jkstxkj vkSj u
dksbZ ukSdjh&pkdjhA ?kj esa cph Fkh rhu fo/kok;sa nknh] nhnh] pkph rFk ,d
NksVh vfookfgr cgu vkSj xHkZLr vuqtA eSa rc LFkkuh; fgUnh fEkfMy Ldwy esa d{kk
ik¡poha dk Nk= FkkA 2 o’kZ [khap rku dj lkroha ¼fefMYk½ fudky ys tkus ls
8&10 #o;s ekgokj dh eqnjZlh ;k
eksgjZjh fey tkus dh laHkkouk Fkh tks fdlh izdkj x`gLFkh dk [kpM+k [khap ldrh
Fkh ij bruk dj ikuk Hkh nq”dj izrhr gks jgk FkkA ijUrq ijefirk ds dksi esa Hkh
dgha u dgha d`ik dh dksj fNih jgrh gSA dgk¡ rks nks o’kZ dk fgUnh fefMy dkslZ
iwjk djuk Hkh nqlk/; yx jgk Fkk vkAj dgk¡ 16 o’kksZa dk ikB~;Øe iwjk dj ,e ,
lkfgR; jRu gks x;kA ^Hko vatfu dh vkS’k/kh] <¡w<+r jg;ks fu/kku* rks D;k
og esjs iq#’kkFkZ dk Qy Fkk\ dnkfi ughaA ;g nSoh peRdkj FkkA ftlus eq>s
vukFk cuk;k mlh us esjs vkxs dk ekxZ iz”kLr fd;kA*
firk
th ds ckjs e tmu ge[kk tkudkjh feyh mvk vblu fd Ldwyh f”k{kk iwjh dbds
^dkysft,V ,tqds”ku* izkIr dj; pysa xsa cukjlA mgk¡ ^cukjl fgUnw ;qfuolhZVh ls
vkiu f”k{kk iwjh d; ds mg¡; dj; ykxsa Lora= ys[ku vkS tqfj xk bu[kj uke
lkfgR;dkju ds lwph ekA eEek crkbu fd rcfgu v¡Vkjh nkj b;k nqb iVmgk¡ vkS nwukS
vyax dsj vkslkjsa cuhaA Qsj dqN fnuk ckn nqvkjs ek cuk c¡xyk dgko; okyk cbBd
dsj nqb v¡Vkjh nkj nqb iVmgk¡ vkS rhu dbZ vkslkjh mrj ok; ds ihNs dbZ tkjt:j ¼laMklsa½
cusA ;s[kj uke /kjkck xk ^fe=&eaafnj*A bgk¡ /kjh jgha ydM+h ds nqb vkyekjh
tmus ek Hkjh jgha esj esj dsj iksFkhA vc bZa nwum edku /kjk”kk;h gks; ds eyek
dsj <sj cfu xs gSaA^ fjVk;j esUV* ds ckn pkSxku Nk¡fM+ ds firk th dsj Q~YkSV
uqek cuckck edku cjdjkj gS] tmus ek jfg jgk gS gejs lc ls ygqj HkkbZ Lo0 r#.k
izrki ds csVk tujatu flag ¼Hkb;k½ dsj ifjckjA la;qDr ifjokj ds vU; tu R;kfx vl
fnfgu gS jk;iqjA
^fe=&eafnaj*
ds xfrfof/k;u dsj jkspd tkudkjh firk th dsj dye b;k esj ckr mfxfyl gSA ^d{kk 8
dh ijh{kk jhok ls mRrh.kZ gksdj xzh’ekodk”k esa eSa jk;iqj vk;kA ogk¡ orZeku
U;k;kf/ifr xq#izlUUk flag ds firk Jh txrizrki flag ls lEidZ gqvkA os mu fnuks
fgUnw fo”ofo|ky; cukjl esa ch0 ,0 ds Nk= FksA ;gk¡ os Hkkjrh; usrkvksa /kqja/kj
fo}kuksa] fo[;kr lkfgR; lzLVkvksa dks lqu tku pqds FksA mudh o`fRr;k¡ mnkRr gks
pqdh FkhaA vr% mUgksus ;gk¡ LFkku; NksVs cM+ lc Nk=ksa dks ,d= dj ^fe=&eaMy* dh LFkkiuk dhA bl
eaMy esa lcls i<+s fy[ks os Fks vkSj
nwljs uacj ij esjk uke FkkA bl ukrs mUgs fe= eaMy lfefr dk v/;{k vkSj eq>s
ea=h cuk;k x;kA lfefr ds rRoko/kku esa ,d fofp= ikB”kkyk pt MxjhA mlds Nk= gh
v/;kid Fks vkSj Nk= HkhA šph d{kk
dk Nk= uhps ds d{kk dks i<+rk FkkA
ys[k izfr;ksfxrk] oknfookn] gLr fyf[krif=dk ds ek/;e ls lfefr Nk=ksa esa
lkfgfR;d izo`fRr ds fuekZ.k esa ,d izkFkfed iz;kl dj jgh Fkh ftldk iz.k;u dfri;
fo}kuks ds :Ik esa gqvkA
jhpk
jkT; dsj f”k{kk foHkkx iwT; nmvk dk cukjl ls vkgwr d; ds fu;qDr d; fnfgl ekrZ.M
,¡xyks oukZD;wyj fefMy Ldwy dsj gsMekLVjA fe=&eafnj dsj xfrfof/k;k¡ gks; x;ha
ckf/krA cCcw lkgc pkpk th vfouk”k pUnz flag nmvk lkgc ls 9 cfj’k ygqj jgsa ts
vxzt dsj jkekuqt ds leku jgs gSaA i<+r jgsa cukjl fgUnw ;qfuoflZVh ek tc
1942 dsj Hkkjr NksM+ks vkUnksyu fNM+kA
dwfn ijsa b;k tax ek vkS ;quoflZVh cUn gks; x;s ls vk; x;s jgsa jhok
okys ^fe=&eafnj* ekA Hkwfexr vkUnksyu jr nwukS HkkbZ ,d; lkFk fxjQ~rkj gks;
ds pys xsa tsyA Pkjejk; x; ikfjokfjd O;oLFkkA dqN fnuu cknS cM+s nknk *dq¡vj*
f”koizlUu flag ?kyk; fxjQ rkj gks; xsaA gekj
ef>yÅ nknk Jh f”kojatu flag vkS ge iB; nhu x;u fe= ifjokj MsYgh okys ia0
jkefd”kksj th “kekZ ds ifjokj ekA
cM+s
nknk d¡qvj tsy ls fjgk Hksa iS nmvk lkgc vkS cCcw th tsy; e jgsaA budk mfpr
ekxZn”kZu ns; okyk dksÅ ugha feykA nwlj fo”o;q) tksj idM+s jgk] tksjnkj lSfud
HkrhZ gksr jgh] d¡qvj nknk lsysDV gks;
xsa jk;y bf.M;u ,vj QkslZ ekA
ljnkj txrizrki flag dk tykcnj dsj ltk feyh jgh
Å¡ ?kkrd O;kf/k ls ohfM+r cgqfj vk;s jgsa jhokA mudj tmus fnuk LoxZokl Hkk
vksfgu fnuk nqb cfj’k tsy ek fcrk; ds] nmvk lkgc isjksy ek tsy ls ckfgj vk;saA
cC nmvk lkgc vkS CkCcw th csjkstxkj gks; xs jgsaA ifjokj ds cCcw lkgc djhc
eghuk Hkj ifgys dkjk eqDr gks; x;s jgsaA ,d csj iqfu ds lc tus tqfV ds vk; x;s
jgsa jhok okys fe= eafnj ekA iS rc rd vk; xk jgk tcj cnyko vkS Hkax O;oLFkk
iqfu ds mg; esj ugha tfe ik;hA
nmvk lkgc vkS cCcw th csjktxkj gks; xs jgsaaA
pfjokj ds ekyh gkyr cstk detksj gks; x; jghA cCCcw th vkiu ,e , ds NwV
i<+kbZ iwjh dj; u tk; ds #fi;k 85 ekgokj dsj rglhynkjh dj; pys xsa uxm/k
fj;klrA gekj vkth rik eEek] eEek vkS dkdh vc; rd jk;iqj
ds cbcs xksM+ ugha /kjs jghaA vc cCcq th ds lkFk gekj vkth vkS dkdh lkgc cCcw
th ds lkFk pyh x;ha uxm/kA cCcw th tsy ig¡qps rc; gejs ifgy fiftvmr HkkbZ dsj
tue HkkA ØkfUr tkjh jgha ;sls mud juke /kjkck xk Økfr dqekj flagA lkF; ;sÅ¡ pys
xsaA nmvk lkgc dk feyr jgh gksbZ muds nqb iqLrdu ^thou T;ksfr* vkS ^fgTnh dh
izphu vkSj uohu dkO; /kkjk* dsj jk;YVhA
bqb Hkkbu ds bg; dekbZ ds ekFks gejs la;qDr ifjokj dsj Hkj.k iks’k.k
gksr jgkA rcS iqfu ds cgky gks; x; nmvk lkgc ds pkdjhA inLFk gks; xsa tk; ds
lTtu ,0 oh0 ,e0 Ldwy mefj;k ekA eghuk chrr fMfLVªDV bUlisDVj vkQ LdwYl cfu ds
inLFk gks; xsa lh/khA muds lkFk Jh xq#izlUUk flag ds pmFks Øe ds ygqj HkkbZ
vkuUn flag ¼yYyw½ vkS budj fifrvkmr HkkbZ vkfnR; izrki flag ¼Hkb;k½ vkS ge lkFk
x;uA lkFkS xsa nmvk lkgc ds pkdj jesLlj ukbZA pijklh vkS vnZyh r lsok esa jgc;
HksaA lh/kh esa cgqr fnuk ge ik¡ps ugha jgsuA nmvk lkgc dsj iqfu ds mg; in ek
rcknyk gks; xk jhok dkA
jls
jls gekj la;qDr ifjokj iqjku NwV <jkZ
idfM+ fyfglA eEek r jk;iqjS ek jgh vkbZa dkdh lkgc vc tgk¡ cCcw th tk¡; mgk¡
lkFkS tk¡;A mufgu ds lkFk gekj ef>yÅ nknk vkS gegw¡ jgr jgsuA Qsj ,d csjdh
tCk nmvk lkgc “kgMksy xsa rc gekj eEek ifgyh nkj jk;iqj ls xksM+ ckgj /kjr mgk¡
xbZaA lkFk e ge gekj nwukS ygqj HkkbZ v#.k ¼cPpk ckcw½ rj.k ¼fdUus½ vkS fifrvmr
HkkbZ ØkUrh lkFkS x;uA ef>yÅ nknk dkyst igq¡fp xs jgsa] ;sls CCcw th ds lkFk
cksnk ckx jhok e jgsaA vxys lky gegw¡ eSfVªd ikl d; fygsu rc geg¡w ig¡qfp x;u
cksnk ckxA
dkdh
lkgc ifjokj dsj ifgy efgyk jgha ts 1944&45 ek xka¡o ds ckfgj xksM+ ?kfjUkA
cM+h Hkmth lkgc d gefgu lu 1954 ek dq¡xj nknk ds yxs dkuiqj ig¡qpk;s jguA
ef>yÅ nknk vkS ge lu 1954 ek ukSdjh
ik;uA nknk ysck; yb xsa e>yh Hkmth lkgc d vius lkFk Nrjoqj ds eÅlgkfu;k
QkEkZA gekj ifgy oksfLVax HkS foU/; izns”k ds d`f’k lapkyuky; jhok e Arc rd
gekj fc;kg ugha Hkk jgkA jk;iqj jgr jhoh vi Mkmu djr jgsuA Qsj gks; xk rcknyk
esdukbTM QkEkZ dqBqfy;k dkA ys vk; ds Msjk /kjsu cksnk ek cCcw th ds bgk¡A iS
Qkje dsj dke lcsjsu ls lq# gksr gS ;s ls jg; ykxsu dqBqfy;k ekA rc; gks; xk
fcvkgA ubZ vkbZ anqyfgu dl ds tk¡; gejs lkFk] b;k jgh lEkL;kA dqN vblu ckr iM+h
fd eEek lkgc fo}k th dk lkFk yb tk; dsj eatwjh n; fnfguA ygqj HkkbZ v#.k ds
fcvkg HkkA pkdjh ik; pqds jgsaA vksÅ¡ ysck; yb xsa xius nqyfgu d vius lkFk tgk¡
mudj iksfLVax jghA b;k esj ls fcuk dmusm cvokjk Hk;s la;qDr ifjokj vki; vki
fcFkjk; xkA vc jk;iqj ge ik¡ps lifjokj rc; vbZ tc ifjokj e dmum vmlj ijS b;k fd
dmum ejuh tjuh gks;A
iwT;
nmvk lu 1966 ek fjVk;j gks; ds jk;iqj ek jg; ykxsaA rc rd vkth Pkfy clh jghaA
ygjm HkkbZ fdUus bf.M;u usoh dsj pkdjh Nk¡fM+ ds vk; xs jgsa ?kjsA mudj fookg
HkkA vc jk;iqj ek ifjokj la[;k cf<+ x;A nmvk lkgc ds ckyiu esa tc gejs ckck
lkgc deyukHk flag ds LoxZokl gks; xk jgk rc; cCck ctzikf.k flag nmvk lkgc ds
dkdk pkdjh Nk¡fM+ ds vk; ds jg; ykxs jgsa ?kjsA gejs nwukS ifjokj dsj v¡xuk ,d;
gSA iS tc ls ge tku; le>; ykbd Hk;u rc ls bg; fn[ksu fd nwukS ifjckj ds
pwYgk vyx vyx gksr dhu ifjckj ,d; g;A bZa cCck dsj ?k: uke jgk ctÅ flag csVk
jgsa gekj ik¡pu ds dDdw jkeyky flagA mudj pyrw uke; gks; xk dDdwA l;ku ?kky
mugha dDdw dg¡;A ,d csj iqfu ds nmvk lkgc la;qDr ifjokj dsj :I js[kk cukbuA
nkbZ ugha jfg xbZa] cCck ughaa jfg xsaA lu 1988 e nmvk lkgc ugha jfg xsaA lu
1993 esa EkEek lkgc pyh xbZA ge rhu HkkbZ jhok e vyx vyx ?kj cuok; ds jg;
ykxsuA ygqj HkkbZ v#.k ugha jfg xsa mudj csVk izdk”k ¼eqUuk½ lruk e ?kj cslkfg
fyfguA
cM+sdq¡vj
nknk fjVk;j gks; ds vk;sa dqN fnu jk;iqj ek nmvk ds lkFk jgsa Qsj vk; xsa jhokA
cksnk e ?kj cuck; ds lifjokj jg; ykxsaA tc nmvk ugha jfg xsa rc ifgy ef>yÅ
nknk dsj edku Ekkul uxj e cukA gekj r cgqr ckn ek lu 1996 e dIrkuckx ujsUnz uxj
jhok e cukA lcls ifgys r cCcw th dsj edku cksnk e cukA vksds ckn vkxs ihNs gekj
pkfjm fifrvkmr HkkbZ gjs vkiu vkiu edku cuokbuA b;k esj ls gekj 60&70 tusu
ds ifjokj fNrjkuA vkxs ohyh ih<+h ?kyk; vyx vyx edku cuck; cuok; jg; ykxs
gSaA
fjVk;j
Hk;s ds ckn dq¡vj nknk dsj eu jgk lstgjh e cl; dsjA rc rd lstgjh e gekj ?kj u
gksr dhu [ksrh lEgj; ykx jghA nknk dbvd csjdh vk;saA ,d csjdh vk; ds ,d
>ksiM+h Bk<+ djkbuA dqvk¡ [kksnkbu is [ksrh dsj O;oLFkk ugha cu ikbZA
fujkl gks; ds lstgjh R;kfx vl fnfguA mudj Ek>ys csVk vuqjkx flag ¼vuw½ ts
bf.M;u vkEkhZ ls dSIVsu ds in ls fjVk;j gks; ds Bsdsnkjh dj; ykxs gSaA lstgjh e
,d ck¡/k c¡/kokbu tmu ifgysu cfj’k QwfV xkA vksÅ¡ lstgjh ek dkLr dj; ls eq¡g
eksM+ fyfgu vkS vius dqN jdck ek ;wdsfIVl ds IykUVs”ku djk; ds vius eq[; /ka/kk
e /;ku dsfUnzr db fnfguA tblu folky cV
c`{k ls cjksZg QwfV ds vyx vfLrRo dsj isaM+ rS;kj d; ysrh gSa] rbl; gekjs mvk
tcj la;qDr ifjokj ds fo?kVu tk=k ean vkS can ugh Hk;A vksdj dbZvd bdkbZ gks; ds
vius vius /ak/kk e e”kxwy gSaA
No comments:
Post a Comment